بلندترین برج آجری جهان در خطر نابودی

گنبدقابوس تنها برج آجری جهان که در سی‌وششمین اجلاس کمیته میراث جهانی در شهر سن‌پترزبورگ روسیه به ثبت رسیده، این روزها حال خوشی ندارد و کارشناسان ایرانی و خارجی نگران ایستایی آن در زلزله‌های بعدی هستند.

گلستان- فاطمه عبدی: گنبدقابوس یکی از بناهای شاخص و ممتاز در معماری ایران، در سه کیلومتری شمال‌شرق شهرباستانی جرجان، در شهر گنبدکاووس و در استان گلستان قراردارد.

این اثر تاریخی بلندترین بنای تمام آجری جهان به شمار می‌رود که به دستور شمس‌المعالی‌قابوس‌بن‌وشمگیر(چهارمین امیر زیاریان) در سال ۳۹۷ هجری قمری، ۳۷۵ خورشیدی، در سه کیلومتری مرکز شهر باستانی جرجان ساخته شده و می‌توان آن را یک یادمان هم برای شهر و هم برای سازنده آن قابوس‌بن‌وشمگیر دانست.

بنای گنبدقابوس در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ خورشیدی برابر با ۶ ژانویه ۱۹۳۲ به شماره ۸۶ توسط " آندره گدار" در فهرست آثار ملی و در تاریخ ۱۰ تیرماه ۱۳۹۱ خورشیدی به شماره ۱۳۹۸ در فهرست میراث جهانی در سی‌وششمین اجلاس کمیته میراث جهانی در شهر سن‌پترزبورگ روسیه به ثبت رسید.

گنبدقابوس دارای چهار معیار ارزش‌های برجسته بوده که به سبب ویژگی‌های کالبدی و زیبایی شناختی خاص آن، یک شاهکار و دستاورد برجسته معماری آجری اوایل اسلام است.

گنبد(رک) گنبدقابوس به عنوان نمونه آغازین(پیش زمینه‌ای) برای توسعه برج آرامگاه‌ها در ایران، آناتولیو آسیای مرکزی حائز اهمیت بوده و تبادلات فرهنگی-معماری بین کوچ‌روهای آسیای مرکزی و تمدن ایران باستان را نشان می‌دهد.

گنبدقابوس شاهدی استثنایی از قدرت و کیفیت تمدن زیاریان بوده که در قرون ۱۰ و ۱۱ میلادی بر بخش عمده‌ای از منطقه شمال ایران حکمرانی می‌کردند. ساخت بنا برای امیری که ادیب نیز بوده، سنت فرهنگی-منطقه‌ای بنای مقبره‌های یادمانی را بنیاد می‌گذارد.

این بنای یادمانی، نمونه‌ای برجسته از یک برج یادبود دوره اسلامی است که طراحی سازه‌ی بدیع آن به لحاظ تناسبات معماری و مصالح آجری بکار رفته در آن، نمایشگر پیشرفت بی نظیر ریاضیات و علوم در جهان اسلام در آغاز هزاره اول میلادی است.

از نظر هندسی و چگونگی تبدیل هندسه‌ی دایره‌ای به ۱۰ ضلعی منتظم، نه تنها به لحاظ دانش ایستایی بنا، بلکه از جنبه زیباشناسی نیز منحصر به فرد بوده و از ارزش‌های برجسته جهانی بشمار می‌رود.

مصالح استفاده شده در این بنا تماما از آجرو ترکیبات خاص از گچ بوده که این نیز جزو ویژگی‌های خاص آن است. این اثر در عین سادگی در شمار نخستین پتکانه‌هایی است که در بناهای ایرانی بعد از اسلام دیده می‌شود و در امر مطالعه این نوع تزئین در معماری ایران اسلامی در خور اهمیت است.

معماری برج قابوس یکی از نخستین ساختمان‌هایی است که مرز بین شیوه معماری خراسانی و رازی محسوب شده و در واقع به اوایل دوره معماری رازی تعلق دارد. ساختمان این بنا تماما از آجر و ملات ساروج ساخته شده و یکی از بارزترین ویژگی شیوه معماری رازی، استفاده از آجر با بهترین کیفیت محسوب می‌شود.

متاسفانه طبق آخرین آمارها، این بنای آجری و عظیم تاریخی که در جهان شناخته شده است مدتی است در خطر نابودی و ریزش قرار دارد. درخصوص آخرین وضعیت این بنا گفت‌وگویی با مسئولان مرتبط کشوری، استانی و شهرستانی انجام دادم که در ادامه می‌خوانیم.

* مهمترین چالش برج گنبدقابوس ایستایی آن در زلزله بعدی است 

چندسالی است که به برای مرمت بنای برج قابوس دورتادور آن داربست نصب شده و بعد از این همه مدت این داربست‌ها زنگ زده اما هنوز این مرمت به پایان نرسیده‌است. نصب داربست در دور این بنای تاریخی هم از زیبایی آن کاسته و هم مردم و گردشگران را از این وضع خسته و ناراحت کرده است.

مدیرپایگاه میراث جهانی گنبدقابوس در این خصوص اظهار کرد: یکی از چالش‌های مهم، حفاظت و سلامت‌سازه و پایش گنبدقابوس است. نگرانی اصلی ما و همه متخصصان، آثار تاریخی ایستایی برج گنبدقابوس بوده که آیا در زلزله یا زمین لرزه بعدی پابرجا خواهد ماند؟

عبدالمجید نورتقانی اظهار کرد: گنبدقابوس شاهکار عصر طلایی جهان اسلام قرن سوم و چهارم هجری بوده و شاهدی برنگاه مهندسی و دانش معماری اسلامی آن روزگار است. این بنای تاریخی، پردیس و نماد تمدن اسلامی است که همه ما موظف به حفظ و نگهداری آن هستیم.

وی تصریح کرد: مرمت این برج از سال ۹۸ آغاز شده و در حال حاضر قسمت مخروطی این بنا، نیاز به مرمت اساسی دارد. متاسفانه اعتبارات ملی برای مرمت بسیار ناچیز بوده و انتظار می‌رود دستگاه و نهادهای فرهنگی مانند شهرداری پای کار بیایند.

وی ادامه داد: قسمت مخروطی گنبدقابوس از مجموع پنج‌هزار آجر ارزشمند و تاریخی تشکیل شده که هزارو ۵۰۰ آجر این قسمت نیاز به مرمت اساسی دارد و طبق برآورد هزینه‌های امسال به ۱۴ میلیارد تومان اعتبار نیاز است.تعمیر یا ساخت آجرهای مشابه با همان کیفیت اصلی آجرهای تاریخی و جایگزین کردن آن و انسجام پایین سازه این بنا حداقل به دو سال زمان نیاز دارد.

وی بیان کرد: امسال بخش پایانی محوطه‌سازی ضلع‌شرقی بنای گنبدقابوس انجام می‌شود و مابقی محوطه‌سازی و تاسیسات موردنیاز باقی می‌ماند.

مدیرپایگاه میراث جهانی گنبدقابوس ابراز کرد: در سال ۱۴۰۰ مبلغ سه میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال و در سال ۱۴۰۱ مبلغ دو میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال از محل اعتبارات ملی برای این برج تخصیص یافت که صرف بازنگری پنجره بنا، اصلاح رطوبت اطراف آن در قسمت مخروطی(گنبدرک) و ساماندهی بخشی از محوطه از جمله جایگاه بلیط‌فروشی و اطراف آن شد.

* سیاست دولت در تخصیص اعتبارات واگذاری به استان‌ها است

تاکنون اعتبارات زیادی برای مرمت بنا و محوطه‌سازی برج قابوس در نظر گرفته شده اما این اعتبارات یا به صورت قطره‌چکانی بوده و یا مصوب شده و تخصیص نیافته است‌. در سفر اخیر رئیس جمهور به استان گلستان برای مرمت این برج جهانی، مبلغ 120 میلیارد ریال مصوب شده که بعد از گذشت بیش از یکسال هنوز مبلغی تخصیص نیافته‌است.

نائب رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی در این خصوص  گفت: در تخصیص اعتبارات سفر رئیس جمهور به استان‌های کشور، سیاست دولت، واگذاری این اعتبارات به استان‌ها و تخصیص آن از طریق استان‌ها به پروژه‌های موردنظر است.

محسن زنگنه اظهار کرد: با رئیس سازمان برنامه و بودجه تماس تلفنی گرفتم و پیگیر این موضوع شدم که وی اعلام کرد مبلغی در این خصوص به استان گلستان تخصیص داده شده که می‌بایست استان به شهرستان تخصیص دهد.

زنگنه گفت: با توجه به اینکه این اثر یک اثر ملی است و تنها به استان گلستان تعلق ندارد، حتما پیگیری‌های لازم برای عدم تخصیص اعتبار و اینکه در استان صرف چه پروژه‌ای شده خواهیم بود.

* ۱۱۰ میلیارد تومان برای زیرساخت‌های گردشگری گلستان ره‌آورد سفر رئیس جمهور به گلستان

استاندار گلستان گفت: در سفر رئیس جمهور به استان گلستان مبلغ ۱۱۰ میلیارد تومان برای حوزه زیرساخت‌های گردشگری استان مصوب شده که باتوجه به پروژه‌های مهم و اضطراری مبلغ ۲۹ میلیارد تومان در این بخش تخصیص یافته‌است.

علی‌محمدزنگانه اظهار کرد: از مبلغ ۲۹ میلیارد تومان تخصیصی در حوزه گردشگری، هنوز نتوانستیم ۱۲ میلیارد تومان را برای مرمت برج قابوس اعتبار بخشی کنیم و مکاتبه‌ای با وزیر میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری برای تخصیص اعتبار به این برج انجام شده است.

وی تصریح کرد: برخی اوقات پروژه‌های اولویت‌دار کشور و وزارت میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری با پروژه‌هایی که استان به عنوان پروژه مهم تعریف می‌کند متفاوت است.

استاندار گلستان خاطرنشان کرد:‌ تلاش می‌کنیم تا از طریق سازمان برنامه و بودجه و یا در سفر دوم رئیس جمهور به استان گلستان بتوانیم بخش یا کل این مبلغ را برای مرمت گنبدقابوس تخصیص دهیم.

*زیرساخت‌های گردشگری در گنبدکاووس فراهم نیست

رئیس اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان گنبدکاووس گفت: با وجود اینکه بیش از ۱۰ سال از ثبت جهانی برج گنبدقابوس می‌گذرد، متاسفانه بسترهای لازم و زیرساخت‌های گردشگری در این شهرستان فراهم نیست.

مریم‌آق‌آتابای اظهار کرد: یکی از زیرساخت‌های لازم ایجاد بازارچه دائمی صنایع دستی در حوالی برج قابوس بوده که تاکنون اقدامی در این خصوص انجام نشده است.

وی تصریح کرد: در سفر رئیس جمهور به استان گلستان مبلغ پنج میلیارد تومان برای ایجاد بازارچه دائمی صنایع دستی و مبلغ ۱۲میلیارد تومان برای مرمت گنبدقابوس مصوب شده و تاکنون ریالی از این مبالغ به این پروژه‌ها تخصیص نیافته‌است.

به نظر می‌رسد ارزش و اهمیت تنها برج آجری جهان در بین مسئولان استانی و برخی مسئولان ارشد شهرستانی تبیین نشده و متاسفانه در این سال‌ها به‌جز چند مسئول دلسوز شهرستانی، هیچ مسئولی دغدغه‌ ریزش و مرمت این اثر جهانی ندارند.

یکی از مهم ترین ظرفیت های گردشگری استان گلستان، برج جهانی گنبدقابوس است و مردم گنبد، آرزو دارند تا این برج عظیم آجری را در بهترین ضعیت، سالم و مرمت شده مشاهده کنند و از این ظرفیت خوب برای افزایش رونق گردشگری استفاده کنند.

امید داریم تا این گزارشات بتواند به مسئولان استانی و شهرستانی تلنگری بزند و آنها در سطح ملی پیگیر اعتبارات برای مرمت و بازسازی این اثر تاریخی باشند. 

پایان پیام/۸۳۰۲۱