خبرنگاری بحران؛ ماهی «سلامت روان» را دوباره به تُنگ برگردان!/ ماجرای یک «آکواریوم» و سوادرسانه‌ای
آکواریوم بزرگی در برلین؛ یکی از مهمترین ایالت‌های شانزده‌گانه کشور آلمان در اتفاقی که دلیل قطعی آن هنوز اعلام‌نشده، ناگهان و مهیب از بین رفت و خبری پربازنشر شد. حادثه‌ای که ابعاد مختلفی برای بررسی دارد اما بُعد «سواد رسانه‌ای» و «هدایت رسانه‌ای» آن بیشتر موردتوجه و محل گفتگو قرار گرفت و اصول «خبرنگاری بحران» را یادآور شد.
گروه جامعه؛ نعیمه جاویدی: خبر حادثه‌ای که برای «آکوادم»؛ آکواریوم معروف در شهر برلین رخ داد در بستر فضای مجازی به سرعت منتشر و بازنشر شد. آنچه درباره این ماجرا رخ داد، دستمایه نقد و مقایسه‌های مختلفی قرار گرفت و بیشتر از همه در حوزه رسانه. به هر حال این حادثه خوشایندی نبود اما چه چیزی سبب شد یک حادثه عجیب به بهانه‌ای برای جریان‌سازی یأس، اندوه و ترس اجتماعی بدل نشود؟ این پرسش‌ها و پرسش‌های دیگری هم مانند این، «خبرنگاری بحران» را یادآوری می‌کنند و محل پرسش قرار می‌دهند. به علاوه این نقطه مکث و تأمل را که خبرنگاری بحران لزوماً از محتوای رسانه‌ای پوشش داده شده از بحران آغاز می‌شود یا پیش از آن هم؟ به تعبیر روشن‌تر، توقع و انتظارش را فقط می‌توان و باید از رسانه، خبرنگار و مردم داشت یا از مسئولان به عنوان افرادی که سکان «مدیریت بحران» را به دست گرفته‌اند هم انتظار می‌رود؟
گاهی جزئیات نادیده گرفته می‌شوند
«آکوادم»؛ آکواریوم بزرگ شیشه‌ای و جذاب که از جاذبه‌های گردشگری برلین بشمار می‌رفت، در میانه طبقه همکف هتلی به نام «رادیسون بلو» قرارگرفته بود. در میانه محفظه این آکواریوم استوانه‌ای شکل، آسانسوری گردشگران و بازدیدکنندگان را به قسمت‌های بالایی، هدایت می‌کرد. این مجموعه گردشگری و اقامتگاهی، علاوه بر این دارای قسمت‌های دیگری هم هست که علاقه‌مندان به زیست آبزیان و حیات‌وحش را تا پیش‌ازاین اتفاق به خود جذب می‌کرد. تونلی شیشه‌ای و فضایی استخری برای عبور و مرور از دالانی که ماهی‌های جذابی در آن شناور بودند و نمونه‌هایی از صخره‌های زیردریایی در آن به نمایش گذاشته می‌شد. همچنین چند راهرو برای بازدید از قسمتی که بخشی از حیات‌وحش در آن به نمایش درمی‌آید هم از دیگر امکانات گردشگری این مجموعه در صفحات مختلف گردشگری در فضای مجازی معرفی شده است که کمی جستجو می‌توان درباره آن خواند.
این جزئیات، نشان می‌دهد که آکوآدم از جاذبه‌های گردشگری معروف و پرتردد برلین بشمار می‌رفته است و حادثه‌ای که برای مخزن استوانه‌ای شکل آکواریوم رخ‌داده، به‌طور منطقی تا مدتی اقامت و گردشگر پذیری این هتل درآمدزا در حوزه گردشگری را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مواردی که رسانه‌های خارجی به رغم روال رسانه‌ای‌شان در حوادث مشابه در کشور ما یا آسیای میانه و برخی کشورهای عربی، گویی چشم روی این جزئیات در متن خبر خود بسته‌اند تا از بار منفی رویداد بکاهند.
وقتی قوانین رسانه انتخابی است
این حادثه بامداد جمعه 25 آذر اتفاق افتاده است. به گفته چند رسانه خارجی، شاهدان عینی که مسافران اقامت‌کننده در هتل بوده‌اند، بامداد با صدایی مهیب از خواب می‌پرند و حسی شبیه آنچه در زلزله و سیل رخ می‌دهد را تجربه می‌کنند. مخزن آکواریوم که در منابع مختلف خبری ارتفاع‌هایی از 14 متر گرفته یا 16 متر برای آن ذکرشده است، گفته شده که ذخیره آبی به حجم یک‌میلیون لیتر آب در خود جا داده، به دلیل نامعلومی دچار ترکیدگی شدید می‌شود. در این آکواریوم، دست‌کم 1500 قطعه ماهی کمیاب نگهداری می‌شد که براثر اتفاق رخ‌داده، به دلیل فشار آب رهاشده و ترکیدگی ناگهانی شیشه مخزن آکواریوم به اطراف و حتی خیابانی که هتل در آن قرارگرفته بود، سرازیر و تلف‌شده بودند.
برخی مسافران اقامت‌کننده در هتل، ویدئوهایی از این اتفاق هولناک منتشر کرده‌اند. طی یک بررسی و جستجو پیرامون عکس‌ها و ویدئوهای منتشرشده می‌توان به این نتیجه رسید که بیشتر مدیاها شامل نماهای عمومی هستند و در آن‌ها کمتر ردی از جزئیات و ابعاد دل‌خراش ماجرا می‌توان دید. همین مسئله زهر ماجرا را کمتر و امنیت سلامت روان مخاطب را حفظ می‌کند. در حالیکه رویکرد رسانه‌ها و مقامات همین کشور در برابر اخبار و اتفاقات ناخوشایند کشورهای دیگر، جزئی نگرانه و واکاوانه‌تر از اصول رسانه‌ای به نظر می‌رسد که برای کشور خود قائلند. این صرفاً یک تحلیل و برداشت شخصی نیست که باکمی جستجو درباره نظر نسبتاً مشترک کارشناسان رسانه درباره ماجرایی که رخ‌داده هم می‌توان به آن رسید.
پاسخ‌هایی که باید حساب شده باشد
رویکرد دیگر درزمینه سواد و هدایت رسانه‌ای درباره حادثه آکوادم، پرهیز مسئولان و سخنگویان مرتبط از ارائه جزئیات، عبور افکار عمومی از لبه حدس و گمان‌های ناخوشایندی که وحشت و رعب ایجاد کند به حاشیه امن با پاسخگویی حساب‌شده است. پاسخ‌های فنی اما خالی از جزئیاتی که نمی‌تواند دستمایه حاشیه رسانه‌ای شود هم نکته معقولی است که می‌توان روی آن متمرکز شد. پلیس برلین با بررسی‌هایی در همان نخستین ساعات وقوع ماجرا، طبق آنچه برخی سایت‌های خبری خارجی منتشر کردند، گفته شواهدی مبنی بر «حمله» یا «خرابکارانه» بودن این واقعه پیدا نکرده است. برخی منابع خبری هم در ساعات نخست ماجرا، احتمالی همچون کاهش و اختلاف دما را باعث ایجاد ترک در این سازه شیشه‌ای و ترکیدگی آن اعلام کرده بودند که آتش‌نشانی برلین البته این احتمال را چندان درست ندانسته به این دلیل که ترَک با نشانه‌ای مانند نشت آب همراه است.
نیروهای آتش‌نشانی این احتمال را قابل‌بررسی‌تر می‌دانند که این ازهم‌پاشیدگی و شکسته شدن ناگهان و مهیب این آکواریوم به دلیل ایراد فنی سازه باشد. برخی منابع هم در حالی دلیل را فرسودگی بنای آکواریوم اعلام کردند که برخی منابع خبری و گردشگری نوشته‌اند این سازه سال 2003 ساخته‌شده و آخرین بار هم سال 2020 مرمت‌شده است با این حساب این سازه عمری 19 ساله داشته است. با این اوصاف می‌توان بررسی کرد آیا در کشوری که یکی از کشورهای مدعی جهان در عرصه معماری، صنعت و طراحی است، 19 سال عمر مناسب و معقولی برای فرسوده عنوان کردن این سازه بشمار می‌رود یا نه؟
از انتقال مسافران تا نوار حریم بحران
یکی از دلایلی که سبب شده عکس‌ها و ویدئوهای دل‌خراش از این ماجرا بیرون نیاید و در فضای مجازی هم ویدئویی از لحظه منهدم شدن ناگهانی آکواریوم منتشر نشود، در نظر گرفتن تمهیدات و داشتن افق رسانه‌ای لازم است. مسافران این اقامتگاه گردشگری که همسایه آکوادم بوده‌اند به دلیل تدابیر سریع شهرداری و پلیس در نخستین ساعات ماجرا برای انتقال به اقامتگاه دیگری منتقل می‌شوند. درواقع زمان پِرتی که می‌توانست مسافران را به تهیه عکس، محتوا و فیلم از ابعاد و جزئیات مختلف ماجرا مشغول کند، غیر مستقیم کنترل می‌شود و کاهش پیدا می‌کند. مسافران به بستن ساک‌ها و آمادگی برای رفتن به اقامتگاه جدید، دعوت و مشغول می‌شوند. از طرفی نیروهای انتظامی، فنی و آتش‌نشانی طبق اصولی هشداردهنده که ممکن است سازه هتل هم به دنبال نفوذ رطوبت ناایمن شود، سرعت و همکاری مسافران برای همکاری را بالا می‌برند. با کشیده شدن نوار هشداردهنده و استقرار ماشین‌های آتش‌نشانی و پلیس در محدوده هم امکان تصویربرداری از جزئیات محدودتر می‌شود.
اول آرامش بعد صحبت از جزئیات
هرگونه حضور خبرنگاران، رسانه‌ها یا افراد دوربین به دست در محدوده نوارکشی شده بحران، دقیق و سریع‌تر قابل رصد و پایش خواهد بود. چارچوب روشن رسانه‌ای که سالهاست جاافتاده. جریان، فرد، خبرنگار یا رسانه‌ای که این اصول را نقض کند به چالش بکشد یا جامعه را به سیاهنمایی و تشویش دچار کند، غیرحرفه‌ای خوانده می‌شود و باید پاسخگو باشد. همین نکات ریز و الزام معنوی اجرای آن خطا، حاشیه رسانه‌ای و هزینه‌های روانی آن را در جامعه به‌شدت کاهش می‌دهد. قواعد و قوانینی که بیش از آنکه از مردم خواسته شود در اجرای آن دقیق و پایبند باشند یا صرفاً از رسانه انتظار رود، نهادهای عامل و مرتبط به آن بانی، واقف و پایبند هستند.
درواقع زمانی که دقت و تمهید لازم از سرمنشأ نشر اخبار(منابع خبری) به‌درستی رعایت شود، افکار عمومی با انتشار تصاویر، مدیا، محتوا و جزئیات آزاردهنده از یک بحران یا اتفاق ناخوشایند آزرده و مجروح نمی‌شود. به‌مرور و در فرصت‌های آتی که زمانی از آن ماجرا می‌گذرد هم جمع‌بندی نهایی یا اطلاعات کامل و جدید به مخاطب ارائه می‌شود با این تفاوت که تب، هیجان موقعیت و شرایط ناگوار فروکش کرده و شنوندگان، خوانندگان و بینندگان خبر با سلامت روان تضمین‌شده‌تری در جریان محتواهای بعدی قرار می‌گیرند.
خبر بحران نباید بحران بسازد
تمرین و آموزش سواد رسانه با هدایت دقیق رسانه‌ای یکی از همان حلقه‌های مفقوده در «خبرنگاری بحران» است. در جهان امروز که به نحوی «جهان بحران‌ها» است، اهمیتِ اشراف داشتن به اصول خبرنگاری بحران، نکته غیرقابل‌انکار و به‌شدت ضروری بشمار می‌رود. درواقع با اشراف در این زمینه و هدایت رسانه‌ای لازم، می‌توان از بار منفی بحران کاست و از سلامت روان جامعه مراقبت کرد. همچنین در نقطه مقابل با عدم تسلط کافی و لازم در این زمینه می‌توان با یک پوشش نادرست، ناقص یا مغرضانه از یک ماجرای معمولی، بحران رسانه‌ای و تهدیدی بر سلامت روان اجتماعی ایجاد کرد هرچند ناخواسته.
آنچه بُعد رسانه‌ای ماجرای آکوادم را به فرصتی دوباره برای مرور برخی فنون «رسانه» و «دنیای خبر» تبدیل کرده نظارت بر جزئیات محتوا، چگونگی پوشش رویداد و نحوه چینش خبر است. عقب‌گرد و مرور دوباره اخبار منتشرشده از آکوادم، علاقه‌مندان دنیای رسانه را می‌تواند به این نکته دقیق کند که انفجار ناگهانی یک آکواریوم در قلب هتلی که از مهمترین نقاط گردشگری و اقامتی شهر برای مسافران داخلی و خارجی بوده، حتماً اتفاق خوشایندی نبوده و رویداد خبری کوچکی نیست اما اگر به بهانه‌ای برای «سوگ اجتماعی» و دامن زدن به «غم اجتماعی» تبدیل نشده، نتیجه نظارت و قوانین لازم رسانه‌ای و فضای مجازی است.
عکاسی بحران باید حساب شده باشد
اگر مبنا بر مرور جزئیات و بررسی مصادیق باشد، بهتر است درباره محتواهای منتشرشده در فضای مجازی صحبت کرد. عکس‌های مربوط به این آکواریوم که روشن است؛ دو گروه‌اند. عکس‌های پیش از رخداد و پس‌ازآن. صحبت اما بیشتر درباره فیلم‌هاست. فیلم‌های منتشرشده هم یا مربوط به زمان قبل است یا فیلم‌هایی از زوایای محدود و پس‌ازآن. فیلمی از لحظه وقوع حادثه در فضای مجازی منتشرنشده بااین‌وجود که بدون شک هتل‌ها دوربین‌های مداربسته دارند و لحظات مربوط به ماجرا ثبت‌شده است. اما محتوا، چالش و پرسشی مبنی بر اینکه چرا فیلم همان لحظه منتشرنشده در فضای مجازی جریان سازی نشده و جریانی به پاسخ‌های ارائه‌شده از سمت مسئولان تردید نکرده و آن را به چالش نکشیده است.
سلامت روان؛ نقطه طلایی عکس
چنان که از نحوه پوشش و سابقه کار رسانه‌ای به نظر می‌رسد، کشورهای غربی در اکثر مواقع در پوشش خبری رویدادهای همدیگر، رویه مشترکی دارند و به نحوی جانب سلامت روان جوامع هم را دارند. در پوشش اخبار مربوط به آکوادم هم می‌توان این آرایش و مراعات خبری را دید. کافی است اخبار رسانه‌هایی مانند بی بی سی، دویچه وله، رویترز و ... را در این ماجرا رصد کرد. عکس‌های کلی استفاده‌شده است. در متن خبر عکسی از زمانی که آکوادم سالم بوده به نمایش گذاشته شده. خبری از عکس‌های جزئی یا لاشه‌های ماهی‌های تلف‌شده نیست. مگر مواردی جزئی و تک... عکس ماهی‌ها بیشتر به نحوی پوشش داده‌شده گویی مأموران در حال جمع‌آوری آن‌ها هستند و حس زنده ماندن ماهی‌ها با این عکس‌ها به مخاطب القا می‌شود.
عکس از نمای داخلی آکوادم که خرابی، انهدام و آسیب آن را به‌وضوح نشان دهد، به‌ندرت می‌توان یافت. عکس‌ها معمولاً نمای خارجی ساختمان هتل است که پابرجا ماندن بنا و محدود بودن حادثه را تداعی می‌کند. زوم و دقت تصاویر؛ «نقطه طلایی» عکس‌های منتشرشده بیشتر روی مفهوم «اوضاع در دست کنترل است» مانور دارد. تمرکز تصاویر به‌جای معطوف شدن به خرابی‌ها روی نیروهای امدادی، حضور و عملکرد پلیس، جابجایی و انتقال مسافران به اقامتگاه جدید و نمایش سلامت، حال خوب و ساماندهی بازماندگان است. تصاویری از مسافران چمدان به دست و صفی از خودروهای یک‌شکل که وارد محدوده نوارکشی شده‌اند هم پاسخ سئوال مشترک مخاطبان را درباره سرنوشت مسافران هتل و سلامت آن‌ها می‌دهد؛ حال مسافران خوب است و به اقامتگاه جدید منتقل می‌شوند.
کلمه‌ها و پیکسل‌ها در خدمت امنیت روان
آکوادم همان‌طور که در بالا گفته شد، یک مجموعه گردشگری است. برخی منابع ظرفیت آسانسور آکواریوم را 30 نفر نوشته‌اند. از طرفی دیگر بخش‌های حیات‌وحش دارد. اما چرا رسانه‌های غربی روی این موضوع تمرکز نمی‌کنند و مانور نمی‌دهند. سلامت روان مخاطب را با تلی از جزئیات بی‌حاصل اما نگران‌کننده مانند آنچه در اتفاق‌های مربوط به کشور ما یا همسایه پیش می‌گیرند، تنها نمی‌گذارند؟ در عوض کلمه به کلمه و پیکسل به پیکسل، تمهید لازم برای حفظ سلامت روان مخاطب و نمایش اقتدار خود را انجام می‌دهند.
همه چیز در خدمت آرامش
می‌پرسید، چطور؟ به‌جای بیان جزئیات یا استفاده از عکس‌های تلخ و سیاه در نخستین سطرهای اخبار و گزارش‌هایشان به این اشاره‌کرده‌اند که حادثه بامداد رخ‌داده، معابر و راهروی هتل خلوت بوده است. تمرکزشان را روی حضور حداکثری و به‌موقع نیروهای اورژانس و آتش‌نشانی گذاشته‌اند. برای مثال رویترز می‌نویسد حدود 100 امدادگر در محل حادثه حضور دارند یعنی ماجرا در کنترل است.
بی‌بی‌سی به‌جای کلماتی مانند انفجار شیشه آکواریوم از واژه «شکسته شدن» استفاده می‌کند. حتی برخی منابع هم می‌نویسند که ماهی‌ها به آکواریوم‌هایی در زیرزمین ساختمان منتقل شدند، جایی که یک مرکز نگهداری از ماهی‌ها وجود دارد تا خیال مخاطبان دوستدار محیط‌زیست را راحت کنند و از ابعاد تلخ ماجرا بکاهند. این همان هدایت رسانه‌ای است. در خبرنگاری بحران، کنترل بحران از خبرنگار و رسانه یا همان لحظه آغاز نمی‌شود. سیاست‌ها، سازمان‌ها، مسئولان از قبل نسبت به این موارد توجیه هستند و رسانه‌ها خبر و محتوای خود را هرچه که هست به نحوی تنظیم می‌کنند که اقتدار ملی و سلامت روان اجتماعی حفظ و تقویت شود.
پایان پیام/