مخاطب‌شناسی حلقه مفقوده کتابخوانی/ مستعمل‌ها سهم کتابخانه روستایی
سمنان- برخی کارشناسان فرهنگی بر این عقیده هستند که با مخاطب شناسی دقیق می‌توان فرهنگ مطالعه را بهتر در بین نسل جوان و آتیه‌ساز استان سمنان نهادینه کرد.
خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: ترویج مطالعه در بین نسل جوان یکی از موضوعاتی است که همیشه در محافل فرهنگی استان سمنان به آن اشاره می‌شود، از یک سو وضعیت بازار نشر استان سمنان مانند دیگر نقاط کشور چندان پر رونق نیست و از سوی دیگر گسترش روز افزون و افسار گسیخته فضای مجازی نیز کار ترویج مطالعه را به خصوص برای نسل نوجوان و جوان دشوار کرده است.
از یک سو جوانان و نوجوانان مورد هجمه سنگین فرهنگی رسانه‌ای غرب قرار دارند و از سوی دیگر نهادهای فرهنگی ما متأثر از وضعیت اقتصادی کشور دچار انفعال و دشواری‌های بسیاری شده‌اند، در این بین برخی کارشناسان عقیده دارند که کار ترویج فرهنگ مطالعه به نسبت به یک دهه قبل دوبرابر دشوارتر شده است لذا می‌بایست با برنامه‌ریزی و مخاطب سنجی بهتر تلاش کنیم تا در زمینه آگاهی بخشی به نسل جوان از طریق مطالعه اهتمام داشته باشیم.
در این گزارش سعی داریم که به عوامل مهم در ترویج فرهنگ کتابخوانی و همچنین موانع آن در استان سمنان بپردازیم در این مسیر به عدم مخاطب سنجی درست، تجهیز کتابخانه ها و منابع، اقتصاد نشر و همچنین اثرگذاری برنامه‌های ترویجی مطالعه می‌پردازیم. همچنین تلاش خواهیم کرد در گزارش‌های بعدی به عامل مهم کتابخانه های عمومی و همچنین خانواده‌ها در ترویج مطالعه بپردازیم چرا که در این گزارش مجالی برای آن پیدا نشد.
آفت برنامه‌های کم اثر
یک کارشناس فرهنگی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه برنامه‌های حوزه ترویج فرهنگ مطالعه در کشور ما به دلایلی جواب نمی‌دهند یا کم اثر هستند که یکی از آن دلایل می‌تواند عدم مخاطب سنجی درست باشد، گفت: مخاطب سنجی نادرست در زمره آفت‌های برنامه‌های ترویج کتاب و مطالعه در استان سمنان هستند.
غلامرضا صانعی که خود دو دهه در حوزه نشر فعالیت دارد معتقد است: عمده برنامه‌هایی که در حوزه ترویج مطالعه در استان سمنان مطرح می‌شود توسط مدیران دستگاه‌های فرهنگی و یا کارشناسان ادارات کل مربوطه به رشته تحریر در می‌آید که دست کم ۳۰ سال اختلاف سنی با جامعه هدف آن طرح دارد.
وی با بیان اینکه در نتیجه این فقدان مخاطب سنجی است که شاهد هستیم، طرح‌های ترویجی کتابخوانی به درستی جواب نمی‌دهند، تاکید داشت: در اکثر طرح‌های ترویج مطالعه شاهد هستیم که به سلیقه نوجوان و جوان توجهی نمی‌شود این ناشی از اختلاف سنی و سلیقه‌ای مسئولان تصمیم ساز و برنامه ریز است.
مخاطب را به درستی نمی‌شناسیم
این صاحب نظر مسائل حوزه کتاب با بیان اینکه بر هیچکس پوشیده نیست که ایدئولوژی و طرز فکر یک مدیر ۵۰ ساله با یک نوجوان ۱۵ ساله تفاوت‌های بسیاری دارد در نتیجه در برنامه‌های ترویج مطالعه همواره تلاش شده تا نوجوانان شبیه مدیران فکر کنند به جای آنکه مدیران مانند نوجوانان، گفت: شاهد هستیم که با این رویه، برنامه‌های ترویجی مطالعه کم اثر می‌شوند.
صانعی افزود: برای مثال مسابقات کتابخوانی در استان سمنان با هدف ترویج مطالعه همیشه به بدترین شکل ممکن اجرا می‌شود یعنی یک کارشناس یا مدیر با سه دهه اختلاف سنی با گروه مخاطب کتابی که بخش نامه می‌شود یا خودش ترجیح می‌دهد را انتخاب و هم آن را برای نسل جوان معرفی می‌کند بدون اینکه سلیقه این نسل در آن لحاظ شود.
برای اینکه از وضعیت کنونی خارج و بتوانیم شاهد اقدامات مؤثر در زمینه ترویج فرهنگ مطالعه باشیم باید چه کنیم؟ برخی بر این عقیده هستند که ساختارهای برنامه‌ریزی ما در حوزه ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی باید دستخوش تغییر شود.
برنامه‌ریزی وارونه شود
کارشناس یک ناشر تخصصی آموزش کودک که در بخش خصوصی فعالیت دارد، در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: مهمترین اقدامی که باید در زمینه ترویج فرهنگ مطالعه بین نسل جوان صورت گیرد تغییر ساختار برنامه‌ریزی فرهنگی در استان سمنان است یعنی به جای اینکه برنامه‌ریزی از مرکز استان و کشور انجام شود و در شهرها و روستاها اجرایی گردد می‌بایست از روستاها و شهرها برنامه‌ریزی فرهنگی صورت گرفته و از مسئولان شهرستانی و استانی و کشوری اجرای آن را مطالبه کنیم.
رضا سلیمانی نوده ادامه داد: به عبارت دیگر باید چرخه تصمیم سازی برنامه‌های فرهنگی در کشور وارونه شود به این ترتیب می‌توانیم برنامه‌های فرهنگی را به سلیقه مخاطبان نزدیک تر کنیم و بدانیم که کودک ما چطور فکر می‌کند در آن صورت است که می‌توانیم مخاطب برنامه‌های ترویج را به درستی اجرا و یا دست کم اهداف آن را به جامعه هدف‌مان نزدیک سازیم.
وی با بیان اینکه البته برنامه‌ریزی بدون تجهیزات و امکانات و همچنین راهبرد درست، حتی اگر در آن مخاطب سنجی نیز لحاظ شود الزاماً به نتیجه نخواهد رسید، تاکید کرد: باید به فکر تجهیز شهرها و روستاها نیز بود چرا که اجرای یک برنامه نیازمند ابزار است.
فقر کتابخانه‌های روستایی
یک فرهنگی بازنشسته که نیمی از سابقه ۳۰ ساله خود را در روستاهای استان سمنان به معلمی و کار فرهنگی پرداخته در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: ما هر میزانی که به لحاظ ظرفیت و توانمندی و استعداد در روستاهای استان سمنان دارای توانمندی‌های وسیعی هستیم به لحاظ تجهیزات و به همان میزان در شرایط بدی به سر می‌بریم و بدون تعارف باید گفت که اطلاعات نادرستی نیز به دست تصمیم سازان عرصه کتاب از وضع موجود کتابخانه های ما به خصوص در مدارس می‌رسد.
علی ابراهیم زاده ادامه داد: برای مثال در تمام بخش بی ارجمند با وسعت و جمعیت عظیم تنها دو کتابخانه عمومی وجود دارد که یکی از آنها نیز به واسطه فقدان نیروی کتابدار ۹ ماه از سال تعطیل است در مثال دیگر می‌توان به بخش بسطام با ۳۸ هزار نفر جمعیت اشاره کرد که فقط پنج کتابخانه عمومی دارد که دو باب آن روستایی هستند به عبارت دیگر نزدیک به ۳۰ روستای دیگر بخش بسطام اصلاً کتابخانه ندارد همچنین این بخش فاقد کتابخانه سیار روستایی است.
وی افزود: از سوی دیگر چیزی به نام کتابخانه با آن تعریفی که از کتابخانه رسمی داریم در مدارس روستایی اغلب شهرستان‌های استان سمنان اصلاًً وجود خارجی ندارد و اگر هم مدارس دارای کتابخانه های عمومی باشد قابل استفاده برای نوجوانان نیست چرا که بخش اعظم این کتاب‌ها اصلاً با سلیقه نوجوانان سازگار نبوده و تمام اینها سبب می‌شود که ما در ترویج فرهنگ مطالعه به خصوص در روستاها مشکلات عدیده‌ای داشته باشیم.
نگاه حاکم بر کتابخانه‌های روستایی عوض شود
این معلم بازنشسته با بیان اینکه هنوز هم نگاه حاکم بر کتابخانه روستایی و مدارس روستاها نگاهی جدی و مبتنی بر برنامه‌ریزی نیست، گفت: در واقع هنوز هم هر کتابی که مستعمل شده یا به درد کسی نمی‌خورد برای کتابخانه روستاها ارسال می‌شود در نتیجه شما فراوان کتاب‌هایی را در کتابخانه مدارس روستایی استان سمنان که به درد بزرگسالان هم نمی‌خورد چه برسد به نوجوانان؛ مثلاً در مقطع ابتدایی کتاب‌هایی وجود دارد که دانشجویان نیز توان خواندن آن را ندارند این نشان می‌دهد که ما به صورت جدی نیازمند تغییر رویه در عرصه کتابخانه ها هستیم.
ابراهیم زاده با بیان اینکه به جرأت می‌توان گفت نصف کتاب‌های موجود در کتابخانه های روستایی و مدارس روستاهای استان سمنان کتاب‌هایی هستند که مازاد و اضافی کتاب‌های ادارات و ارگان‌ها و نهادها بودند و به کتابخانه اهدا شده است، بیان کرد: از سوی دیگر کتاب‌هایی که در تیراژ بالا و در موضوعات مختلف توسط ارگان‌ها انتشار پیدا می‌کند و دسته دسته به ادارات ارسال می‌شود عمدتاً هم رایگان هستند به روستاها اهدا می‌شود.
وی با بیان اینکه تمام این موارد نشان می‌دهد که ما نه تنها برنامه‌ریزی بلکه مخاطب سنجی درستی هم از نسل نوجوان امروز نداریم و نیازهای او را نمی‌شناسیم، گفت: اگر تجهیز کتابخانه‌های مدارس استان سمنان صورت نگیرد با وجود تمام برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته و قابل اجرا، بازهم موفق نخواهیم شد چرا که بالاخره کتابی باید باشد که یک نوجوان آن را در دست بگیرد.
رویدادهای فرهنگی مؤثر هستند
از دیگر عوامل مهم در ترویج فرهنگ مطالعه می‌توان به برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری اشاره کرد وقتی در طول سال یک نمایشگاه کتاب در سراسر استان سمنان به صورت متمرکز و جامع برگزار می‌شود می‌توان توقع داشت که مردم به بهترین نحو با تازه‌های نشر آشنا شود همچنین سالانه نمایشگاه‌های کوچکی در ادارات ارشاد سراسر استان سمنان برگزار می‌شود اما به واسطه عدم تأثیر گذاری نمی‌تواند موفق باشد.
مثال بارز این امر نمایشگاه کتاب تهران است در واقع این نمایشگاه به غرفه‌ها و انتشارات آن شهرت ندارد بلکه به موج تأثیرگذاری که برای مدتی در تهران و حتی دیگر نقاط کشور از خود برجای می‌گذارد شهره است موضوعی که در استان سمنان شاهد آن نیستیم.
هرچند در سال‌های قبل اقداماتی از این دست انجام می‌شد اما با فراگیری کرونا از یک سو و همچنین شرایط بد حاکم بر بازار نشر از سوی دیگر شاهد تعطیلی این دست برنامه‌های اثر گذار هستیم البته باید گفت برگزاری جشنواره‌های داستان نویسی در استان سمنان اقدامی ارزشمند است اما موضوع مورد بحث ما عامه مردم و نه تنها قلم به دستان است.
بازار نشر و کتاب در استان سمنان
اما این رویدادها در استان سمنان بستگی کاملی به وضعیت بازار نشر دارد معاون اداره کل ارشاد اسلامی استان سمنان درباره آخرین وضعیت نشر بیان کرد: ۳۳۵ عنوان کتاب در سراسر استان طی سال ۱۴۰۱ منتشر شده است که شمارگان آن شمارگان ۱۷۸ هزار و ۷۷۰ نسخه برآورد می‌شود.
ابوالفضل صادقی نژاد با بیان اینکه در سال قبل ۳۱۳ عنوان کتاب تألیفی و ۲۶ عنوان کتاب نیز در استان ترجمه و منتشر شده است، تاکید کرد: تعداد کتاب‌های منتشر شده در سال گذشته نسبت به سال ۱۴۰۰ حدوداً ۲۴ عنوان بیشتر بوده است همچنین باید گفت کتاب‌های منتشر شده در استان بیشتر حول محور فرهنگی بومی محلی، داستان، کودک و نوجوان، آموزش زبان و… بوده است.
پیش از این شمس الضحی دوست محمدیان رئیس امور فرهنگی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سمنان نیز اعلام کرده بود که ۴۰ انتشاراتی در استان به امر چاپ و انتشار کتاب اشتغال دارند و بیش از ۹۰ درصد کتاب‌های انتشار یافته در استان سمنان چاپ اول بوده است.
وضعیت کنونی چیست؟
آمارهای ارائه شده از سوی مسئولان ارشاد اسلامی استان سمنان چند نکته را در درون خود دارد. اولاً تعداد کتاب‌های منتشر شده به نسبت انتشارات استان سمنان پایین است و در ثانی تیراژ کتاب‌های منتشر شده اصلاً چشم گیر نیستند آمارها نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۱ در استان سمنان حدوداً ۱۷۸ هزار نسخه کتاب منتشر شده است و از آنجا که ما ۴۰ ناشر استانی در استان سمنان داریم می‌توان گفت که هر ناشر در سال گذشته حدوداً چهار هزار عدد کتاب را تولید کرده است در حالی که این تیراژ یک کتاب در سال‌های دهه ۷۰ و ۸۰ در استان سمنان بود.
برای مثال می‌توان کتاب ابوالحسن خرقانی محمد رضا شریعت زاده اشاره کرد که در سال ۸۴ با تیراژ سه هزار نسخه منتشر شد و حتی به چاپ بعدی هم رسید. از سوی دیگر ۳۳۵ عنوان کتاب در استان منتشر شده که اگر آن را تقسیم بر ۴۰ ناشر کنیم در واقع هر ناشر در سال ۱۴۰۱ فقط هشت عنوان کتاب منتشر کرده است یعنی هر ناشر در استان سمنان هر یک ماه و نیم یک کتاب منتشر می‌کند! این نشان می‌دهد که وضعیت بازار نشر در استان سمنان در چه جایگاهی قرار دارد.
لذا همانطور که در بالا ذکر شد ما ابتدا باید برنامه‌ریزی‌مان را مبتنی بر مخاطب سنجی قرار دهیم سپس تجهیز کتابخانه ها را داشته باشیم پس از آن رویدادهای تأثیرگذار برگزار کنیم و در نهایت از ناشران مان حمایت کنیم چرا که اگر همه موارد بالا باشند اما کتابی منتشر نشود، نمی‌توانیم بگوییم راه درستی را رفته‌ایم.