برنامه ریزی و افزایش انگیره و ادارک / تربیت در آموزه های امام صادق (ع) - قسمت هشتم

امام صادق (ع)، ارزش را در داشتن برنامه متعادل و متناسب و ارزشمند در زندگی می دانند. از نظر ایشان توجه به افزایش سطح درک عقلی انسان ها و همچنین اهمیت دادن به اختیار افراد در زندگی، یکی از اصول مهم تربیتی است. حمیدرضا آیت اللهی

حمیدرضا آیت اللهی

از مجموع سیره و گفتار امام صادق (ع) می توان ویژگی های زیر را به عنوان منظومه فکری ایشان استخراج کرد. این چهارچوب نظری پیشنهادی می تواند با بسیاری نظریات تربیتی موجود در فضای علمی این رشته دانشگاهی تفاوتهایی داشته باشد؛ و آن نیز به علت تفاوت نگرش ایشان به تربیت بانگرش های علمی جهانی است. پس اگر بخواهیم دیدگاه ایشان را بخوبی بشناسیم بهتر آن است که تفاوت آن را با نظریات تربیتی غالب در جهان نشان دهیم و مزیت آن را بگوییم. در محورهایی که برای مبانی تعلیم و تربیت از دیدگاه امام صادق (ع) بیان خواهیم کرد سعی خواهد شد نشان داده شود که آموزه های ایشان چه تمایزی را با نظام های تربیتی غربی دارد.

در این نوشتار محورهای اصلی دیدگاههایی در تربیت برگرفته از آموزه های امام صادق (ع) را در چند شماره هر هفته مطرح خواهیم کرد که امید است خوانندگان پیوستاری آن را دقت فرمایند:

الف-  ویژگی های زیستی و روحی و معنوی انسان: درشماره اول توضیح داده شد.

ب-توجه به هدف زندگی: در شماره دوم توضیح داده شد.

ج- ارائه نظام ارزشی: در شماره سوم توضیح داده شد.

د- اصول ارزشی در تعلیم و تربیت: در شماره سوم توضیح داده شد.

1. درک محدودیت های خود و توجه به تفاوتهای فردی: در شماره سوم توضیح داده شد.
2. امید و نشاط متعادل برای فعالیت: در شماره چهارم توضیح داده شد.
3. تعامل انسانها و حسن خلق و محبت محوری در روابط اجتماعی: در شماره پنجم توضیح داده شد.
4. توجه جدی به خانواده: در شماره ششم توضیح داده شد.
5. توجه دادن انسان به دوری از هوای نفس: در شماره هفتم توضیح داده شد.
6. دسته بندی انسانها بر اساس ایمان و تعیین تکالیف بر این اساس: در شماره هفتم توضیح داده شد.
7. توجه به ارزشهای متعالی و معنوی در نظام تربیتی امام صادق (ع): در شماره هفتم توضیح داده شد.
8. برنامه داشتن برای زندگی: یکی از اصول تربیت شدن آن است که فرد از بی برنامه گی در زندگی پرهیز کند و برای زندگی خود برنامه مشخصی داشته باشد تا توجه بیش از حد به یک برنامه، او را از سایر برنامه های مهم زندگی اش بازندارد.

   امام صادق (ع) برنامه متعادل و متناسب و ارزشمند در زندگی را ترسیم می کنند و ارزش را در نوع زندگی می دانند که برنامه خاصی را دنبال کند. 

    

   امام صادق (ع) برنامه متعادل و متناسب و ارزشمند در زندگی را ترسیم می کنند و ارزش را در نوع زندگی می دانند که برنامه خاصی را دنبال کند. برنامه مطلوب در نظر ایشان به این صورت است:

ینبغی للمسلم العاقل ان یکون له ساعه یفضی بها الی عمله فیما بینه و بین الله عز و جل وساعه یلاقی اخوانه الذین یفاوضهم و یفاضونه فی امر آخرته و ساعه یخلی بین نفسه و لذاته فی غیر محرم فانها عون علی تلک الساعتین (کافی ج5، ص87)

شایسته است مسلمان عاقل ساعتی از روز خود را برای کارهایی که بین او خداوند است اختصاص دهد و ساعتی را با برادران دینی در امور معنوی و اخروی به گفتگو بپردازد و آنها نیز با او گفتگو کنند؛ و ساعتی خود را با لذایذ نفسانی اش که گناه نباشد آزاد بگذارد، چه این ساعت به توفیق در دو ساعت دیگر کمک می کند.

ایشان همچنین مومنان را از برنامه های تحمیلی از جانب نزدیکان برحذر می دارند:

عن ابی یعفور عن ابیعبدالله (ع) قال: قلت له انی ارید ان اتزوج امراه و ان ابوی اراد غیرها، قال (ع): تزوج التی هویت و دع التی یهوی ابواک (کافی ج5، ص401)

ابن ابی یعفور به امام صادق علیه السلام عرض کرد: من می خواهم با زنی ازدواج کنم ولی پدر و مادرم علاقه دارند زن دیگری را به همسری خود درآورم. حضرت فرمودند: زن دلخواه خودت را بگیر و با آنچه که والدینت می خواهند کاری نداشته باش.

در این روایت حضرت تاکید می کنند که مصلحت اندیشی پدران و مادران نمی تواند اختیار فرزند را سلب کند. که مکتب تربیتی امام صادق (ع) به آن اشاره می کند.

9- توجه به انگیزه ها و حسن فاعلی: در آموزه های تربیتی امام صادق (ع) رفتار خوب تنها میزان سنجش شایستگی نظام ارزشی نیست بلکه انگیزه های افراد از انجام رفتارهای خوب نیز اهمیت بسیاری دارد. نظام های تربیتی غربی تنها رساندن متربی به انجام رفتار خوب را وجهه همت خود قرار داده اند چرا که به سختی می توانند به نیت افراد در رفتارهایشان دست پیدا کنند. در حالی که در نظام دینی، چون علم خداوند به نیت افراد تحقق می یابد می توان از ملاک دیگری بنام انگیزه از انجام عمل نیز سخن گفت. امام صادق (ع) همانند سایر اولیاء دین به اهمیت نیت در کار تذکر می دهند و آن را یکی از ملاکهای مهم تربیت یافتگی می دانند.

النیه افضل من العمل. الا و ان النیه هو العمل، ثم تلا قوله عز و جل: «قل کل یعمل علی شاکلته» یعنی علی نیته (وسائل ج1، ص6)

ارزش و فضیلت نیت از عمل بیشتر است، بلکه عمل، خود جلوه و ظهور نیت است. خداوند در قرآن فرموده است: «هرکس مطابق شاکله خودش رفتار می کند» و شاکله یعنی نیت.

10- بالا بردن سطح درک عقلی انسانها: در نگرش تربیتی امام صادق (ع) اطاعت کر و کور از دستورات دینی چندان ممدوح نیست. انسانها باید بتوانند بیندیشند و عقل خویش را برای تبیین آموزه های دینی بکار ببرد.

در مکتب اهل بیت علیهم السلام عقل جایگاه خاصی دارد و تربیتی را شایسته می دانند که پابپای عقل پیش رود و از تقلید کورکورانه بپرهیزد. به همین جهت امام صادق (ع) با انواع دیدگاهها به بحث می نشستند و مجال طرح شبهات را می دادند تا به شیعیان خود بیاموزند که آموزه های دینی باید عقل بنیاد نیز باشد. نمونه هایی از سیره عملی ایشان در این زمینه در روایت های زیر آمده است:

و من سوال الزندیق ... انه قال: کیف یعبد الله الخلق و لم یروه؟ قال (ع): راته القلوب بنور الایمان و اثبتته العقول بیقظتها اثبات العیان...قال: الیس هو قادر آن یظهر لهم حتی یروه فیعرفونه فیعبد علی یقین؟ قال (ع): لیس للمحال جواب.

مرد زندیقی از امام صادق علیه السلام مسائل چندی پرسید و از آن جمله این بود که چگونه مردم خدار پرستش کنند با آن که اورا ندیده اند؟ حضرت فرمودند: دیده دل، خدا را با نور ایمان می بیند و عقلهای بیدار او را مانند یک حقیقت مشهود اثبات می کنند. مرد سوال کرد: آیا خداوند قادر نیست که خود را به مردم بنمایاند تا او را مشاهده کنند و بخوبی بشناسند و با یقین و اطمینان خاطر پرستش نمایند؟ حضرت فرمودند: امر محال جواب ندارد.

عن ابیعبدالله علیه السلام انه قال للزندیق حین ساله ما هو؟ قال: هو شیئ بخلاف الاشیاء؛ ارجع الی قولی الی اثبات المعنی، و انه شیئ بحقیقه الشیئیه غیر انه لاجسم و لا صوره و لا یحسو لا یدرک بالحواس الخمس؛ لا تدرکه الاوهام و لا تنقصه الدهور و لا تغیره الزمان. (کافی ج1، ص 83)

یکی از زنادقه از امام صادق علیه السلام سوال کرد: خدا چیست؟ حضرت فرمودند: او چیزی است برخلاف تمامی اشیاء؛ برای فهمیدن این مطلب به سخن من توجه کن: او چیزی است به حقیقت شیئیت، جز آن که جسم و صورت نیست، ملموس و محسوس نیست و با حواس پنجگانه قابل دریافتن نیست، اوهام از فهمش ناتوان هستند، تحول روزگار باعث افت او نمی شوند و تغییر زمان دگر گونش نمی کند.

فقال (ع) له (ابن ابی العوجاء) ماجاء بک هذا الموضع؟ فقال: عاده الجسد و سنه البلد، و لننظر ماالناس فیه من الجنون و الحلق و رمی الحجاره. فقال له العالم (ع): انت بعد علی عتوک و ضلالک یا عبد الکریم! فذهب یتکلم فقال له: لا جدال فی الحج و نفض ردائه من یده و قال: ان یکن الامر کما تقول و لیس کما تقول، نجونا و نجوت؛ و ان یکن الامر کما نقول و هو کما نقول نجونا و هلکت. فاقبل عبدالکریم علی من معه، فقال: وجدت فی قلبی حزازه، فردونی. فردوه فمات. (بحار ج1، ص77)

حضرت صادق علیه السلام از ابن ابی العوجاء پرسیدند چه شده است که به این طرفها آمده ای؟ پاسخ داد: یکی عادت بدنی و دیگر آداب و رسوم جامعه؛ همچنین برای آن که کارهای جنون آمیز و سرتراشیدن و سنگ انداختن مردم را ببینم. امام علیه السلام فرمودند: تو همچنان در گردنکشی و گمراهی ات پافشاری می کنی. سپس در حالی که سخن می گفتند به راه افتادند و فرمودند: در ایام حج مجادله و یکی به دو کردن ممنوع است. آن گاه دامن عبا را با دستشان تکان دادند و فرمودند: اگر حقیقت آنگونه باشد که تو می گویی در حالی که واقعا آنگونه نیست، ما و تو هردو نجات پیدا می کنیم. اما اگر حقیقت آنگونه باشد که ما می گوییم، و واقعا نیز آنگونه است، ما نجات می یابیم و تو هلاک خواهی شد. در این موقع ابن ابی العوجاء به همراهانش گفت: در قلبم احساس درد و ناراحتی می کنم؛ مرا به خانه برگردانید. به خانه بردندش و طولی نکشید که از دنیا رفت.

یکی از ویژگی های سیره تربیتی امام صادق (ع) آن است که. برطرف کردن شبهات از جانب مخالفان – حتی اگر به اصلاح مخالف امیدی نباشد- نشان می دهد که امام راه مقابله با اندیشه و شبهات باطل را تعقل کردن و نشان دادن کژی آن اندیشه ها و ایجاد زمینه برای طرح اندیشه صحیح می دانند.

یعنی صبر و رسیدن و رساندن به دیدگاه درست باید سرلوحه رفتارهای کلیه مومنان باشد و از برخورد های تند عجولانه بپرهیزند.

ادامه دارد...

انتهای پیام/

از شما صاحبنظر گرامی در حوزه تعلیم و تربیت هم دعوت می کنیم، از نویسندگان، ممیزان و اعضای هیئت تحریریه پنجره تربیت باشید. برای ارسال مطالب و عضویت در هیئت تحریریه، از طریق ایمیل [email protected] مکاتبه فرمائید.