سفر به نایین، ابیانه، بادرود و سمیرم با نگاه به آیین‌های سنتی شب یلدا
جشن شب یلدا از آیین‌های باستانی به‌جامانده از پیشینیان و بزرگان است که به ما نشان می‌دهد قدر تک‌تک لحظه‌های کنار هم بودن را بدانیم حتی اگر یک دقیقه بیشتر باشد و نائینی‌ها این شب را بر طبق سنت گذشتگان خود سپری می‌کنند.
به گزارش خبرگزاری فارس از اصفهان، ایرانیان در زمان‌های گذشته یک نوع تقویم کلی‌نگر داشته‌اند که بیشتر در کارهای کشاورزی و دام‌پروری کاربرد داشته است؛ آن‌ها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند، چله تابستان که از تیر شروع‌شده و اول دی‌ماه که چله زمستان نام داشته است و شب اول آن را به شب چله می‌شناسند.
در شب چله به‌عنوان طولانی‌ترین شب سال و با اعتقاد بر پیروزی نور و روشنایی بر تاریکی یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی برپا می‌شود که مردم برخی مناطق ایران این جشن را با سنت‌های خاص گرامی می‌دارند.
نایینی‌ها این شب را با آداب‌ورسومی که از نیاکان خود به ارث برده‌اند، جشن می‌گیرند و با برگزاری دورهمی اقوام علاوه بر دیدوبازدید، فرصتی برای کنار گذاشتن کدورت‌ها و نزدیک شدن دل‌ها برای از بین بردن تاریکی روابط فراهم می‌آورند تا در یک دقیقه بیشتر باهم بودن، خاطرات شیرین برای لحظات زندگی یکدیگر بسازند.
کام ما با کُپَچو شیرین است
در روستاهای شهرستان نایین مادربزرگ خانواده قبل از طلوع آفتاب، آتش این جشن را در تنور خانه روشن می‌کند، پخت نان سنتی ساده و شیری و آش جو در تنور گلی یکی از آیین‌های خوش‌بو و خوش‌طعم نایینی‌ها برای یلدا بوده که همه اهالی خانه را از این شب بزرگ خبردار می‌کند.
در محله محمدیه پخت نان جو، نان سبزی و نان پیاز نیز رواج دارد، صفیه موسی کاظمی از سادات این محله در گفت‌وگو با خبرنگار فارس گفت: آش دونچی «دندونی»، آش رشته، آش آنغوزه، فَیُّو، هفتومو «هفت‌دانه» و قَلیه گِزر «قلیه زردک» از غذاهای سنتی دست پخت بانوان نایینی و کلیچه «کلوچه»، چنگمال، سیرک، کُماج، لبو، زردک، چغندر، شلغم و ماستینه «ماست محلی» ازجمله خوراکی‌های لذیذ و خوشمزه برای شب چله است.
این بانوی ۵۶ ساله بابیان شعری زیبا از پخت و آماده کردن کُپَچو شیرینی زبان زد نایینی‌ها می‌گوید:
کام ما با کُپَچو شیرین است، خوردنش رسم و ره دیرین است
ترد و خوشمزه و خوش‌رنگ و لعاب، اندرونش همه عطرآگین است
این‌همه جلوه و این نقش و نگار، هنر دست‌زن نایین است
در ایام خاص سال از جمله شب یلدا بانوان نایینی با پخت این شیرین، کام مهمانان یلدا را شیرین می‌کنند.
گفتنی است که نان کوفته سبزی از دیگر خوراکی‌های خوشمزه بانوان محله محمدیه است که با کوبیدن نان خشک و پیازچه در هاون سنگی برای این شب آماده می‌شود.
ابوالقاسم محمدی ۵۱ ساله در گفت‌وگو با خبرنگار فارس، گفت: گلیم جُولی از صنایع‌دستی نایین بوده که در شب یلدا از طرف خانواده داماد برای تازه‌عروس برده می‌شود ولی متأسفانه الآن با هدایای تجملاتی از سادگی این رسم کاسته شده است.
وی می‌گوید تاروپود گلیم، نخ چله قالی و پارچه‌های دورریز خیاطی برش زده شده است که این پارچه‌ها با چرخ چوبی ریسندگی آماده می‌شوند؛ سپس بر اساس سفارش مشتری سات چینی‌دار گلیم در ابعاد ۶۰ در یک متر یا ۵۰ در ۸۰ سانتی‌متر بر روی دستگاه نصب می‌شود و با این پارچه‌ها شروع به بافتن می‌کنند.
محمدی قصه‌گویی توسط بزرگ‌ترهای فامیل را از دیگر آیین‌های خاطره‌انگیز این شب یاد می‌کند و می‌گوید: همیشه بزرگ‌ترها برای استقبال از روزهای بلند رحمت و برکت پیش‌رو، شب یلدا در چهارگوشه کرسی که با آتش زغال گرم شده است، می‌نشستند و در دستان کوچک‌ترها آجیل ساده نخودچی، کشمش، گندم برشته، شاهدانه و یا برنجک ریخته و با داستان‌های شیرین بر لب‌های همگی شادی و خنده می‌نشاندند.
گفتنی است دیدار از بزرگ‌ترها، جشن و سرور، خوردن میوه‌های زمستانی و پاییزی همچون انار، تهیه هندوانه شب یلدا، گرفتن فال حافظ، سفره‌آرایی مخصوص، تهیه انواع شیرینی و آجیل برای پذیرایی از مهمان‌ها، گرفتن جشنی مخصوص برای تازه‌عروس خانواده از دیگر مراسمات مردمان کویری شرق اصفهان است.
یلدا شب صله‌رحم
سید حمزه موسی کاظمی صله ارحام را یکی از بهترین دستاوردهای شب یلدا عنوان کرد و گفت: شب یلدا فرصتی برای دیدوبازدید و تحکیم بنیان خانواده‌ها است، در جمع خانوادگی ما که بیش از ۲۰۰ نفر جمعیت دارد تاکنون لحظه‌ای نبوده که با یکدیگر قهر باشیم و همیشه بر حفظ همدلی و وحدت همدیگر در تلاش بوده‌ایم.
موسی کاظمی با اشاره به اینکه هر آئینی که ریشه در باور و اعتقادات مردمی و همچنین مراودات اجتماعی و تحکیم روابط خانوادگی داشته باشد ماندگار است، گفت: سنت‌هایی مانند شب یلدا می‌تواند بهانه خوبی برای تقویت عواطف جمعی و احیای سنت زیبای صله‌رحم باشد.
شادی و حال خوب، طعم، بو و رنگ‌های جذاب، متفاوت و دیدنی و سادگی، یکرنگی و صداقتی که در شب‌های یلدا نایینی‌ها دیده می‌شود، می‌تواند دلیل خوبی برای انتخاب مقصد سفر به نایین در بلندترین شب سال باشد.
یلدا که توانسته در سردترین و طولانی‌ترین شب سال گرمابخش محفل خانواده‌ها شود، بهترین بهانه برای جوانان است تا در کنار خانواده عشق و محبت واقعی را درک کرده و شبی ماندگار را هم برای خود و هم برای سایر اعضای خانواده رقم بزنند.
شب چله در ابیانه
علی‌اکبر ارشدی ابیانه پژوهشگر و نویسنده کتاب ابیانه در خصوص شب یلدا در ابیانه گفت: این شب در ابیانه شو چلا (چاهلا) گفته می‌شود و مصادف با 24 آذرماه بوده که بر اساس تقویم جلالی 6 روز جلوتر است. در زمان قدیم در ابیانه دو نوع ماه وجود داشت که باهم 6 روز فرق می‌کرد، یکی را ماه رعیتی می‌گفتند و کشاورزان شروع کار را با آن آغاز می‌کردند و به آن می‌گفتند برج و علت اینکه شب چله در 24 برج اتفاق افتاده دلیل بر این است که در ماه رعیتی است.
وی افزود: در این مراسم هم تاریخ شب چله مانند بسیاری از رسومات دیگر ابیانه برای خود مستقل بوده است و این یعنی هویت فرهنگی این روستا که آن را منحصربه‌فرد کرده است و در آن شب اقوام و همسایگان در خانه بزرگان جمع شده و کرنون برقرار می‌کردند.
ارشدی ابیانه تصریح کرد: شاهنامه‌خوانی توسط افراد باسواد یکی از رسم‌های رایج این شب بود و شاهوش، دینارجه، گوزقند، ماغز گوهوز، توتولا، سوالا و میوه‌هایی مانند سو، گلوبی، هنگور و هنوز به‌عنوان شاوچر استفاده می‌شد ضمناً خوردن هندوانه درگذشته مرسوم نبوده است و صرفاً میوه‌های تولید ابیانه و باغ‌های روستاهای اطراف مانند هنجن و ولوگرد و الزگ که متعلق به ابیانه‌ای‌ها بود کاربرد داشته است.
این پژوهشگر ادامه داد: در ارتباط با شب چله ابیانه توجه به سه نکته ضروری است، اول اینکه در این مراسم هم می‌بینیم که تاریخ شب چله در ابیانه مانند بسیاری از رسومات دیگر برای خود مستقل بوده است و این یعنی هویت فرهنگی که ابیانه، ابیانه می‌شود
وی بیان کرد: جهت بررسی اینکه آیا ۲۴ آذر در غیر از ابیانه جای دیگری هم شب یلدا بوده به منابع مختلف مراجعه کردم و توانستم این نکته را پیدا کنم که: هرچند برگزاری مراسم شب چله در سنت دینی زرتشتیان پذیرفته نشده است؛ اما اخیراً آنان نیز می‌کوشند تا این مراسم را همچون دیگر ایرانیان برگزار کنند، البته در تقویم نوظهوری که برخی زرتشتیان از آن استفاده می‌کنند و دارای سابقه تاریخی در ایران نیست.زمان شب چله با ۲۴ آذرماه مصادف می‌شود که نه با تقویم طبیعی انطباق دارد و نه با گاه‌شماری دقیق ایرانی و نه با گفتار ابوریحان بیرونی که از شب چله بانام «عید نود روز» یاد می‌کند. از آن‌رو که فاصله شب چله با نوروز، ۹۰ روز است.
ارشدی ابیانه گفت: در زمان قدیم در ابیانه دو نوع ماه وجود داشت که باهم ۶ روز فرق می‌کرد و یکی را ماه رعیتی می‌گفتند و کشاورزان شروع کار را با آن آغاز می‌کردند و به آن می‌گفتند برج و علت اینکه شب چله در ۲۴ برج اتفاق افتاده دلیل بر این است که در ماه رعیتی است.
شَوِ چِلَه در بادرود
در گویش بادرودی به شب یلدا «شَوِ چِلَه» می‌گویند. از رسومات این سرزمین در بلندترین شب سال بدین گونه است، دیدار کلیهٔ اعضای خانواده از بزرگ فامیل به‌گونه‌ای که پس از صرف شام تمام بستگان دسته‌دسته به خانه پیرترین مرد یا زن فامیل می‌روند و درحالی‌که پدر یا مادربزرگ بر بالاترین جای کرسی تکیه زده و به ترتیب سن مابقی دورتادور کرسی حلقه می‌زنند. از رسومات شب یلدا می‌توان به نوع غذاها و تنقلات این شب که با اصطلاح محلی «شَوچٍره» می‌گویند اشاره کرد.
پخت و تناول ۷ میوه که در زیرخاک به‌عمل‌آمده باشد مثل شلغم، چغندر، ترب‌سیاه، پیاز، هویج. سیب‌زمینی معمولاً در خانواده‌ها معمول است و عقیده به این دارند که همان‌گونه که این میوه‌ها و محصولات در زیر خاک سرد مقاوم‌اند پس خوردن آن‌ها استحکام بین فامیل و بستگان را بیشتر می‌کند. در شب چله بزرگ، وجود هندوانه و انار بر سر سفره شب یلدا از ضروریات است. انار که محصول شاخص بادرود است به‌صورت خاصی تزئین یافته و به عنوان سرآمد میوه‌های شب یلدا بر مرکز کرسی قرار می‌گیرد. بادرودی ها به سرخ گونهٔ رنگ انار و هندوانه اعتقاد عجیبی دارند و بر این رسم پای‌بندند که رنگ سرخ گرمی کانون خانواده را در پی دارد.
در این شب بزرگ سال تمام بستگان بایستی در زیر کرسی به دور پدربزرگ جمع شده و تا دیر وقت به قصه‌های پیرترین عضو خانواده گوش فرا دهند.
خانم خانه در تنور محل پخت نان، در نزدیک‌ترین خانه محله به پخت آش‌های مخصوص و محلی در دیزی‌های گلی می‌پردازد که این غذای مخصوص در صبح روز اول دی در مجمع مسی قرار گرفته بر روی کرسی ریخته شده و افراد خانواده به خوردن آن مشغول می‌شوند. معمولاً در شب یلدا بیشتر پخت نوعی آش ارزن، جو و یا نوعی آش با ماش و کدوی محلی مرسوم است.
خوردن انجیر خشک، برگ زردآلو، پسته و بادام و گردو، انواع تخمه نیز جزء تناولات شب یلداست در این شب همکاری اعضای خانواده برای پخت غذای مخصوص این دیار بنام «قلییه»(قورمه) که با گوشت بره تهیه و در ظروف مخصوص سفالی نگهداری می‌شود، از رسوم قابل‌تأمل است. در برخی از خانواده‌ها مردان خانه به خواندن دوبیتی‌های محلی همراه بانوای دل‌انگیز نی و یا ساز محلی نیز می‌پردازند.
شب چله قشقایی‌ها با موسیقی آسانک
ایل با اصالت قشقایی همچون دیگر اقوام ایرانی دارای مراسمات خاصی در شب یلدا می‌باشند که به فرهنگ و هنر معروف هستند در شب یلدا آیین و مراسمات خاصی را برپا می‌کنند.
عصر روز ۳۰ آذر زنان جهت پخت آش محلی با حبوبات مخصوص دورهم جمع می‌شوند تا آش پیرزنی را برای سلامتی خانواده و فامیل بپزند تا شب در کنار هم‌میل کنند.
این شب برای قشقایی‌ها نماد جشن، شادی و سرور است و یکی از این برنامه‌ها در شب یلدا آسانک خوانی است؛ آساناک که ترکیبی از «آس» و «آنا» ست به معنای دختر است که مادرش اهل قبیلهٔ «آس» است و کسی که چنین مادری دارد زیبای ایل و سرزمین قشقایی‌ها به‌حساب می‌آید.
قشقایی‌ها بلندترین شب سال را در کنار هم می‌گذرانند و موسیقی هم همواره جزئی از این مراسم است.در این شب بسیاری از مردم چوب جمع می‌کنند و آتش می‌زنند سپس دور آتش حلقه می‌زنند
و زنان آواز می‌خوانند سپس به منزل بزرگ فامیل می‌روند سفره یلدایی یکسال دسترنج خود را می‌گسترانند تا شب چره ای به یادمانی بگذرانند؛ سفره‌ای مزین به گردو، بادام، زردآلو، سیب، کشک و ...
و از دیگر مراسمات شب یلدا در ایل قشقایی پخت آش دوغ است که با استفاده از کشک درست می‌کنند.آتش نماد گرمای زندگی است که با جشن و شادی به استقبال سرمای زمستان می‌روند. از دیگر مراسم قشقایی‌ها قصه خوانی، نی‌نوازی، آواز دسته‌جمعی و جشن و پایکوبی است.
پایان پیام/۶۳۰۲۵/آ/