روایتی از «کربلا» برای «کالیفرنیا»/کودک ۸ساله از «اربعین» چه دید؟
مسعود زارعیان مستندسازی که این روزها مستند «اربعین» را در دست تولید دارد، به ارائه توضیحاتی درباره روایت متفاوت این مستند از زیارت کربلا، از نگاه یک کودک ۸ ساله پرداخت.
مسعود زارعیان مستندساز که این روزها مجموعه «اربعین» را همزمان با برگزاری آئین پیاده‌روی زائران کربلا در دست تولید دارد، در گفتگو با خبرنگار مهر درباره این پروژه توضیح داد: همیشه ساخت فیلم با موضوع اربعین کار سختی است، چرا که دوربین‌های زیادی در این سال‌ها به این مسیر آمده‌اند و روایت‌های بسیاری هم ثبت شده‌اند. به خصوص روایت‌های مرتبط با مسیر اصلی که به «طریق الحسین (ع)» معروف است. جاده آسفالتی که حد فاصل نجف و کربلاست و عمده موکب‌ها هم در همین مسیر قرار دارند.
وی ادامه داد: درباره این راه‌پیمایی مستندسازان دست روی سوژه‌های متنوعی گذاشتند و هر بار که فرصت کار برایم پیش می‌آید، اولین مسئله‌ام یافتن سوژه متفاوت است. معتقدم اگر قرار است کاری متفاوت درباره این رویداد تولید شود، قطعاً باید از ۲ ماه زودتر مقدمات آن را فراهم کنیم. امسال اما کمی دیر این پیشنهاد به من داده شد و فرصت چندانی برای مقدمات نداشتم. براساس پژوهش‌های مختصری که داشتم، احساس کردم ما روایت کودکانه از حضور در این مسیر نداریم. اینکه از زاویه نگاه یک کودک یا نوجوان به این پیاده‌روی نگاه کنیم و همین ایده شد پایه شکل‌گیری روایت این مستند.
فیلمی که قرار است به کالیفرنیا ارسال شود
این مستندساز گفت: پسربچه‌ای ۸ ساله به نام نیکان را محور روایت خودم قرار دادم و از همان تهران و فرآیند آماده شدنش برای حضور در این رویداد را و اینکه چه دغدغه‌هایی دارد، ثبت و ضبط کردم. آنچه به‌عنوان «نیاز» یا «هدف» در متن فیلمنامه این مستند برای کاراکترم در نظر گرفتم این بود که نیکان پسرعمه‌ای دارد که در کالیفرنیا زندگی می‌کند و تصاویر سفر قبلی نیکان را دیده و به معلمش نشان داده است. این معلم که هیچ ارتباطی با این فضا نداشته از شاگردش می‌خواهد که از نیکان بخواهد در سفرش دوربین همراهش ببرد و تصاویر بیشتری از این گردهمایی را برای آن‌ها بفرستند.
وی افزود: موتور محرک روایت ما همین قصد نیکان برای ساخت فیلمی درباره راه‌پیمایی است تا برای معلم و هم‌کلاسی‌های پسرعمه‌اش در کالیفرنیا بفرستد. بخش عمده‌ای از روایت مستند ما در مسیر «طریق العلما» می‌گذرد. همان مسیری که از میان مزارع و باغات کوفه تا کربلا عبور می‌کند. این مسیر، مسیری فرعی است که از نظر بصری فضای زیبایی دارد. در این مسیر نیکان با بچه‌هایی آشنا می‌شود و وارد زندگی آن‌ها می‌شود و سرانجام هم به کربلا می‌رسد.
زارعیان درباره پیشرفت این پروژه بیان کرد: در حال حاضر تصویربرداری کار به اتمام رسیده و باید وارد مرحله نگارش گفتار متن شویم. بعد از آن هم نوبت به تدوین می‌رسد. این مستند به سفارش مرکز «سیمرغ» صداوسیما در دست تولید است و نمی‌دانم فرآیند عرضه آن چگونه خواهد بود. فعلاً مشغول فرآیند تولید کار هستیم و تلاش‌مان هم این است که نگاه متفاوتی به جریان پیاده‌روی اربعین داشته باشم.
این مستندساز که در سال‌های اخیر با تهیه‌کنندگی مستند «خسوف» و کارگردانی مستند «غیرمسکونی» به موضوع روحانیت پرداخته بود، درباره بازنمایی این دغدغه شخصی‌اش در مستند «اربعین» هم گفت: در این مستند موضوع روحانیت دیگر برایم دغدغه نبود. از آنجایی که یک شخصیت اصلی مشخص در روایتم داشتم، با او همراه شدم و طبیعتاً با توجه به تمرکزم روی یک کودک، زندگی و زیست روحانیت دیگر نمی‌توانست برایم موضوعیت داشته باشد.
مخاطب مستند باهوش است و موقعیت ساختگی را می‌فهمد
وی درباره اینکه ساخت مستند «اربعین» تا چه اندازه بر مبنای فیلمنامه آماده بوده و چقدر از آن در قالب اتفاقات پیش‌بینی‌نشده روایت می‌شود، بیان کرد: همه مستندهایی که تا به امروز ساخته‌ام بر مبنای پژوهش بوده و حتماً قبل از شروع کار یک طرح کلی به‌عنوان فیلمنامه دارم. در عین اینکه بالاخره بخشی از اتفاقات هم در لحظه رخ می‌دهد. همه آنچه در مستند مشاهده می‌کنید واقعی است و هیچ موقعیتی ساختگی نیست. مخاطب باهوش سینمای مستند، به خوبی می‌فهمد که فیلمساز کجا اتفاقات را بازسازی کرده و کجا دارد واقعیت‌ها را تصویر می‌کند. تلاش کردم همه احساسات نیکان به عنوان کاراکتر اصلی را در لحظه ثبت کنم. در عین حال خیلی معتقد به مرز میان سینمای داستانی و مستند نیستم. تنها چیزی که در روایت مستند باید رعایت شود این است که جنبه اسنادی روایت باید لحاظ شود.
تلاش من این بود که این مستند بتواند مخاطب جهانی داشته باشد. به همین دلیل به موضوع از منظر انسانی نگاه کردم نه یک موضوع ایدئولوژیک و یا دینی صرف. کاملاً می‌خواستم خارج از پارادایم دینی، داستان این کودک را روایت کنم و نمی‌دانم چقدر در نهایت موفق خواهم بود
زارعیان درباره احتمال رونمایی این مستند در جشنواره «سینماحقیقت» توضیح داد: بعید می‌دانم این کار تا زمان مقرر برای جشنواره امسال آماده شود. امیدوارم وقتی تولید این اثر به پایان رسید بتوانم عرضه خوبی برای آن داشته باشم و خیلی حضور در جشنواره‌ها برایم اولویت نیست. امیدوارم این مستند روایت جذابی باشد که مخاطب را با خود همراه کند.
وی افزود: تلاش من این بود که این مستند بتواند مخاطب جهانی داشته باشد. به همین دلیل به موضوع از منظر انسانی نگاه کردم نه یک موضوع ایدئولوژیک و یا دینی صرف. کاملاً می‌خواستم خارج از پارادایم دینی، داستان این کودک را روایت کنم و نمی‌دانم چقدر در نهایت موفق خواهم بود و کدام گروه از مخاطبان را بیشتر درگیر می‌کند. هدف‌گذاری خودم جذب مخاطب جهانی هم بوده است. سفرنامه همواره برای مخاطبان جذاب است و اینجا هم تلاش کردیم همه اجزای روایت ما کامل باشد و در کنار جذابیت، سطح اطلاعات مخاطب را هم درباره این رویداد بالا ببریم.
کارگردان مستند «اربعین» درباره تجربه متفاوت خود در فرآیند ساخت این مستند نیز گفت: مهمترین تجربه متفاوت من مواجهه با شخصیت یک کودک بود. تلاشم این بود که جایگاه دوربینم های‌انگل (از بالا) نباشد و در یک نمای لوانگل (از پایین) همه چیز را روایت کنم. چالش اصلی‌ام همین بود که روایتم به سمت روایت یک فرد بزرگسال نرود. تلاشم این بود جهان ذهنی نیکان را در همان سطح دریافت‌های خودش روایت کنم و از جهان او بیرون نزنم.
وی یادآور شد: تلاش کردم دوربینم هم با سوژه‌ام صادق باشد و هم با مخاطبم. چالش روایت جهان یک کودک، چالش سختی بود. بالاخره همه ما نگاهی به اربعین داریم و قطعاً نگاه من نسبت به امام حسین (ع) متفاوت از نگاه یک کودک به امام (ع) است. حتی نگاه من به زائران و میزبانی عراقی‌ها، قطعاً می‌تواند متفاوت از نگاه یک کودک باشد و تلاشم این بود که دوربینم را با نگاه همین کودک تنظیم کنم. در حین کار سوژه اصلی مستندم گاهی حالش بد می‌شد، گاهی تب می‌کرد، گاهی دندان‌درد می‌گرفت و گاهی هم زمان خوابش بود و باید کار را متوقف می‌کردیم. همه این‌ها چالش‌هایی بود که در طول ساخت با آن مواجه بودیم و امیدوارم در مرحله تدوین بتوانیم به بهترین شکل این لحظه‌ها را ثبت و ضبط کرده و به مخاطب منتقل کنیم.