نشست «دوشنبه» فرصتی تازه برای یکپارچگی منطقه

کارشناسان معتقدند پنجمین نشست مشورتی رؤسای جمهور آسیای مرکزی به میزبانی دوشنبه، چشم‌انداز روشنی دارد که از نظر تئوری، می‌تواند پایه‌های حقوقی برای یکپارچگی منطقه‌ای ایجاد کند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری فارس در بیشکک، کارشناسان معتقدند پنجمین نشست مشورتی رؤسای جمهور آسیای مرکزی به میزبانی دوشنبه، چشم‌انداز روشنی دارد که از نظر تئوری، می‌تواند پایه‌های حقوقی برای یکپارچگی منطقه‌ای ایجاد کند.

در نشست چهارم مشورتی رؤسای جمهور آسیای مرکزی در سال گذشته در« چولپان آته»، «امامعلی رحمان» رئیس جمهور تاجیکستان و «سردار بردی محمداف» رئیس جمهور ترکمنستان سند کلیدی «معاهده دوستی، حسن همجواری» را با اشاره به رویه‌های داخلی لازم برای توافق امضا نکردند که شرکت کنندگان را موظف می‌کرد مسائل مورد مناقشه را منحصراً از طریق گفت‌وگو، از جمله از طریق ایجاد مکانیسم‌های مناسب برای تعامل، در صورت لزوم، حل و فصل کنند. در پیش نویس این سند همچنین به ممنوعیت کشورهای منطقه برای استفاده از نیروی نظامی علیه یکدیگر اشاره شده است.

آیا این بار طرفین قادر خواهند بود خطوط یک سازش سیاسی را ترسیم کنند؟ این مسائل هنوز قطعی نشده است.

ایده اتحاد کشورهای منطقه در یک بلوک اقتصادی و سیاسی چندجانبه در سال‌های اول پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مطرح شد. 10 ژانویه 1994 در «تاشکند» ازبکستان و قزاقستان قرارداد ایجاد فضای اقتصادی واحد بین دو کشور را امضا کردند.

کارشناسان سپس این اقدام را رویدادی بی‌سابقه برای فضای پس از فروپاشی شوروی و پایه‌ای قدرتمند برای شکل‌گیری یک بازیگر جدید منطقه‌ای در روابط بین‌الملل خواندند.

در این سند آمده است: فضای واحد اقتصادی متضمن جابجایی آزاد کالا، خدمات، سرمایه، نیروی کار و ایجاد یک سیاست هماهنگ اعتباری، بودجه، مالیات، قیمت‌گذاری، گمرک و ارز است.

در همان سال، قرارداد سه جانبه در« چولپان آته» با مشارکت قرقیزستان در مورد ایجاد یک منطقه اقتصادی واحد امضا شد. بعدها این انجمن کشورهای منطقه به عنوان جامعه اقتصادی آسیای مرکزی نامیده شد اما بدون تاجیکستان و ترکمنستان این سازمان نمی‌توانست به طور کامل به عنوان یک انجمن منطقه‌ای عمل کند.

در دسامبر 2001، نشست روسای جمهور کشورهای آسیای مرکزی در تاشکند برگزار شد که در آن از پیشنهاد «اسلام کریم اف» رئیس جمهور وقت ازبکستان برای تبدیل جامعه اقتصادی آسیای مرکزی به سازمان همکاری آسیای مرکزی حمایت شد.

قرارداد تأسیس سازمان همکاری آسیای مرکزی در 28 فوریه 2002 در «آلماتی» امضا شد. قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان با یکدیگر توافق کردند که ساختار جدید اهداف و مقاصد گسترده‌تری داشته باشد.کشورها توافق کردند که تداوم توافقات و تصمیمات اتخاذ شده قبلی را در چارچوب جامعه اقتصادی آسیای مرکزی تضمین کنند اما سازمان همکاری آسیای مرکزی نتوانست به مرحله بعدی برسد و رشد آن کند شد که احتمالاً ناشی از عوامل خارجی بوده است.

تحلیلگران یکی از دلایل را در حادثه 11 سپتامبر 2001 می‌دانند. این  حادثه تعدیل‌هایی را در روابط بین‌الملل ایجاد کرد. آمریکا و کشورهای ناتو، عملیاتی را در افغانستان آغاز کردند. آسیای مرکزی از یک حاشیه ژئوپلیتیکی به یک شریک مهم برای غرب و روسیه تبدیل شد.

روسیه در سال 2004 رسماً به سازمان همکاری آسیای مرکزی ملحق شد و این الحاق ماهیت این سازمان را دوباره قالب‌بندی کرد.

یک سال بعد، در جریان اجلاس سران کشورهای شرکت کننده در این سازمان «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه ابتکار عملی را برای متحد کردن سازمان همکاری آسیای مرکزی و جامعه اقتصادی اوراسیا ارائه و استدلال کرد که این کار با حذف عملکردهای تکراری انجام می‌شود.

شرکت کنندگان به اتفاق آرا این پیشنهاد را تصویب کردند و در نشست بعدی سران کشورهای جامعه اقتصادی اوراسیا که در 25 ژانویه 2006 در « سن پترزبورگ» برگزار شد، با کلیه تشریفات لازم برای انحلال سازمان همکاری آسیای مرکزی موافقت شد.

پس از آن فرآیندهای همگرایی در منطقه پایان یافت. طی 10 سال بعد، کشورهای آسیای مرکزی شروع به پیوستن به سازمان‌ها و اتحادهای منطقه‌ای مختلف تحت نظارت روسیه و چین و همچنین ترکیه کردند که به طور خاص برای این منطقه ایجاد شده بودند.

اوضاع پس از شروع جنگ در اوکراین تغییر کرد. جایگاه روسیه به عنوان ضامن امنیت کشورهای منطقه دستخوش تغییر شد.

کارشناسان بر این باورند که با تضعیف «مسکو» از یک سو و فعال شدن « پکن» و« آنکارا» از سوی دیگر، کشورهای آسیای مرکزی فرصتی دیگر برای ارتقاء شاخص‌های ژئوپلیتیکی خود جهت تقویت مواضع بین‌المللی دارند.

به گفته «دوسیم ساتپایف» تحلیلگر علوم سیاسی قزاقستان، فرصت‌هایی نیز برای تسریع در تنوع مسیرهای حمل‌و نقل و لجستیک برای این منطقه وجود دارد.

ساتپایف گفت: این ممکن است شالوده‌ای برای تنوع موفق‌تر مدل اقتصادی، در درجه اول در زمینه کاهش صادرات مواد خام و گسترش فرآوری برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر باشد. به منظور تقویت امنیت نظامی، تنوع دفاعی روابط نظامی بین قزاقستان و همسایگانش هم در زمینه تهیه تسلیحات و هم در زمینه آموزش پرسنل نظامی ضروری است.

بر اساس تغییرات مورد انتظار در صف بندی نیروها و شکل گیری نظم نوین جهانی در این شرایط، دانشمندان علوم سیاسی معتقدند انتظارات زیادی از نشست آتی «دوشنبه» وجود دارد. این نیز به این دلیل است که حجم زیادی از مشکلات و چالش‌ها انباشته شده که مستلزم موضع هماهنگ و جمعی بیشتر کشورهای منطقه است. با این حال، صحبت درباره ادغام به عنوان نتیجه احتمالی نشست غیررسمی در شهر « دوشنبه » زود است.

«امیل جورایف» کارشناس مسائل منطقه تاکید کرد: دیدار رؤسای جمهور گام دیگری در جهت اتحاد خواهد بود، به خودی خود ارزش دارد. از طرفی دو کشوری که معاهده «چولپان آته» را امضا نکردند ممکن است این بار آن را امضا کنند، نه به انگیزه‌های بیهوده یا بلکه از درک هوشیارانه این نیاز به نزدیکی مؤثر برخواهد آمد.

وی افزود: گفت‌وگوی ناپایدار نه تنها به رشد بیشتر تضادها بین خود کشورهای منطقه و هم در درون هر یک از آنها در رابطه با چالش‌های خارجی و طبیعی منجر می‌شود.

به گفته « تاتوبوبو ارگشبایوا» نماینده پارلمان قرقیزستان، در این راستا، تلاش برای تقویت بخش اقتصادی صورت خواهد گرفت و احتمالاً قرقیزستان کاهش صادرات تعدادی از کالاها را آغاز خواهد کرد.

ارگشبایوا تاکید کرد: طرفین همچنین مسائل امنیتی را به تفصیل بررسی خواهند کرد. پیش‌بینی اینکه آیا بیانیه‌های پر سر و صدا در عمل اجرا می‌شوند یا اینکه آیا کشورهای آسیای مرکزی به طور سنتی ترجیح می‌دهند خود را به اعلامیه‌ها و ایجاد برخی صندوق‌های بین‌دولتی و شوراهای تجاری منظم محدود کنند، دشوار است.

«ایگور شستاکوف» نماینده پارلمان قرقیزستان و مدیر اجرایی صندوق عمومی «تاندم» ضمن موافقت با این دیدگاه گفت: تصمیمات موقت مهمی با هدف هماهنگی تلاش‌ها در منطقه در حال اتخاذ است. به عنوان مثال، الحاق تاجیکستان به حلقه انرژی ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان جنوبی از این جملهاست. همچنین پیشنهاد مشارکت راهبردی در بخش گاز توسط ترکمنستان به تاجیکستان و ازبکستان، تلاش برای ایجاد یک انجمن یکپارچه سازی صورت می‌گیرد.

شستاکوف معتقد است در حال حاضر این انجمن بیشتر یک پروژه بالقوه تئوری است تا واقعی که از نظر قانونی می‌تواند شکل بگیرد و از فردا شروع به کار کند. مثلا اختلافات ارضی حل نشده بین قرقیزستان و تاجیکستان، سیاست‌های قزاقستان و عدم تمایل این کشور به واگذاری موقعیت خود به عنوان یک مرکز کلیدی در منطقه و سایر مشکلات هستند.

وی افزود: وضعیت مرز قرقیزستان و قزاقستان که کامیون‌ها گاه چندین روز معطل هستند، موید این موضوع است.

این کارشناس تصریح کرد: «آستانه» به خوبی می‌داند که به محض ساخت راه‌آهن «چین، قرقیزستان و ازبکستان» این کشور دیگر «جاده زندگی» برای قرقیزستان نخواهد بود.

وی همچنین معتقد است این منطقه چشم انداز بیشتری برای ایجاد نوعی بلوک نظامی دارند. همین سازمان پیمان امنیت جمعی به دلیل عدم حضور ازبکستان در ترکیب خود، منطقه را به همکاری در این قالب سوق می‌دهد.

شستاکوف افزود : ما فقط یک دشمن داریم؛ گروه‌های افراطی که می‌خواهند سیستم حکومت سیاسی در منطقه را تغییر دهند اما ظهور چنین اتحادیه‌ای تنها در صورتی امکان پذیر است که اختلاف ارضی بین قرقیزستان و تاجیکستان حل شود.

«زامیر بیک بی مورزایف» تحلیلگر و کارشناس سیاسی نیز یادآور شد: جباراف در 20 ژوئیه در اجلاس سران «آسیای مرکزی - شورای همکاری کشورهای خلیج فارس» که در شهر «جده» برگزار شد، گفت که قرقیزستان خواهان تقویت مداوم و همه جانبه ادغام کشورهای منطقه آسیای مرکزی است. 

بی مورزایف گفت: این واقعیت که زمان آن فرا رسیده است که کشورهای آسیای مرکزی تلاش‌های خود را مستحکم کنند. نخبگان سیاسی تشخیص می‌دهند که یکپارچگی کامل منطقه‌ای راهی برای خروج از دور باطل و فرصتی برای تبدیل شدن از اقمار «مسکو » و « پکن» به یک بازیگر اصلی ژئوپلیتیکی در عرصه بین‌المللی است.در واقع، فرآیند یافتن راه‌های تعامل به کندی و با درجات مختلف موفقیت پیش می‌رود.

«نورگالی آسانالیف» بنیانگذار بنیاد «کاگانات»  قرقیزستان پیشنهاد کرد که کنفدراسیونی را تشکیل دهند که شامل قرقیزستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان و مغولستان باشد.

وی گفت: همه ما می‌دانیم که کنفدراسیون شکلی از حکومت است که در آن ایالت‌ها یا مناطق در یک واحد سیاسی واحد متحد می‌شوند و در عین حال درجه قابل توجهی از خودمختاری و استقلال را حفظ می‌کنند. هر کشور عضو کنفدراسیون قوانین، دولت‌ها و سیستم‌های حکومتی خود را حفظ می‌کند اما در عین حال با برخی از هماهنگی‌ها با بقیه اعضای کنفدراسیون در زمینه‌های دفاعی، اقتصادی و سایر زمینه‌هایی که می‌تواند برای همه  آنها مفید باشد موافقت می‌کند. 

آسانالیف با این تز موافق است که زمان آن فرا رسیده است که منطقه بازی فعالانه را آغاز کند و دستور کار خود را در زمینه‌های امنیتی، همکاری اقتصادی و به حداقل رساندن خطراتی که می‌تواند کل آسیای مرکزی را تهدید کند، تشکیل دهد.

تحلیلگران با بحث در مورد راه‌ها و ابزارهای ممکن برای اتحاد، تأکید می‌کنند که ادغام مستقل، بدون فشار از بیرون، بین کشورهای آسیای مرکزی یک بلوغ است.

میزان پیشرفت مؤثر این فرآیند از لحاظ عملی، میزانی است که می‌توان در مورد توانایی کشورهای منطقه برای پیگیری یک سیاست مستقل  قضاوت کرد. 

پایان پیام/ح