دریای خزر به بن‌بست نمی‌رسد
یک پژوهشگر دریایی با اعلام اینکه خزر دریایی است که همواره نوسانات بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت داشته است گفت: باید سازمانی با نگاه همه‌جانبه به مشکلات کاهش سطح تراز آب دریای خزر بررسی کند و برنامه‌ریزی برای سازگاری و کاهش بحران نقش فعال داشته باشد که در این بخش نیازمند همفکری برنامه‌ریزان، محققان و کارشناسان است.
به گزارش خبرگزاری فارس از ساری، مدتی است در جراید، رسانه‌های ملی و رسانه‌های خارجی درمورد عقب‌نشینی دریای خزر بحث شده و به‌نوعی اضطراب و ترس را برای جوامع حاشیه دریای دریای خزر تلقین کردند و به‌نوعی در کشور ایران شاهد این گفت‌وگو‌ها هستیم که عقب‌نشینی دریای خزر با سرعت زیادی در حال انجام است، همچنین بیان اینکه فرجام دریاچه ارومیه برای دریای خزر درحال رخ دادن است و به تازگی یکی از مسؤولان اینگونه عنوان کرده که به‌دلیل بسته شدن ولگا دریای خزر دچار عقب‌نشینی شده که می‌خواهم این دل‌نگرانی را برای مردم از بین ببریم.
*رفتار نوسانی کاملا متفاوت دریای خزر
در این زمینه همایون خوشروان امروز درباره نوسانات سطح تراز آب دریای خزر و چالش‌های کاهش تراز آب دریا در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس در مازندران با بیان اینکه واقعیت این است دریای خزر طی سال ۱۹۳۰ میلادی تا حال حاضر رفتار نوسانی کاملا متفاوتی داشته است، اظهار کرد: از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۸ سطح تراز آب دریای خزر به میزان ۳ متر افزایش پیدا کرد و بعد از آن از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ به میزان ۲.۵ متر افزایش تراز و از سال ۱۹۹۵ تا حال حاضر به میزان ۱.۴۰ متر دچار کاهش سطح تراز آب شده است.
*اهمیت شتاب نوسانات
مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با تاکید بر اینکه موضوع مهم در بحث نوسانات روند آن نبوده بلکه شتاب نوسانات است، خاطرنشان کرد: اگر ما با توجه به گذشت زمان به سرعت نوسانات دقت کنیم سرعت نوسانات در سال‌های مختلف از سال ۱۹۳۰ تاکنون رقم‌های متفاوتی بوده، به‌طوری‌که بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۵۰ سرعت بسیار فزاینده‌ای را در کاهش سطح تراز آب دریای خزر داشتیم که تقریبا طی این ۲۰ سال دریای خزر نزدیک به دو متر کاهش سطح تراز داشت.
خوشروان تصریح کرد: وقتی دنبال علت می‌رویم می‌بینیم عوامل اقلیمی و ساخت‌وسازهایی که روس‌ها بر روی رودخانه‌های شمالی دریای خزر از سال ۱۹۵۰ شروع به کار کردند توامان عوامل طبیعی باعث شد سطح تراز آب دریای خزر به شدت کاهش یابد اما از سال ۱۹۵۰ تا سال ۱۹۷۸ به مدت ۲۸ سال می‌بینیم سطح تراز آب دریای خزر به میزان یک متر کاهش پیدا می‌کند و این نشان می‌دهد سدها ساخته شدند آبگیری سدها تمام شده و خروجی آب به سمت دریای خزر دارد روند طبیعی خود را دنبال می‌کند با وجود اینکه شرایط آب و هوایی هم دارد باتوجه به کاهش میزان ریزش‌های جوی بر روی رودخانه ولگا تاثیر می‌گذارد.
وی اضافه کرد: همچنین اگر به سال ۱۹۷۸ تا سال ۱۹۹۵ برگردیم باز هم می‌بینیم دریای خزر به‌طور متوسط در طول سال دچار ۱۴ سانتی‌متر دچار افزایش شد و این میزان با ریزش‌های جوی و میزان رطوبت بر روی حوزه آبریز رودخانه ولگا تاثیر داشته و موجب افزایش دریای خزر شده است.
این پژوهشگر بیان کرد: از سال ۱۹۹۵ تا حال حاضر چند دوره نوسانی با شتاب مختلف داشتیم که اگر بخواهیم طبقه‌بندی کنیم که از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۵ شتاب و تغییرات محسوسی نداشتیم و حالت بالانس و تعادلی بین بیلان آبی دریای خزر برقرار بود.
*افزایش سرعت شتاب نوسانات خزر
خوشروان با بیان اینکه از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ شدت شتاب کاهش سطح تراز آب دریای خزر افزایش پیدا کرد، اضافه کرد: بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ باز حالت شتاب خطی به‌صورت خط مستقیم با شتاب کم نوسانات دنبال می‌شود باز دوباره سال ۲۰۱۷ به بعد سرعت شتاب نوسانات دریای خزر به‌شدت افزایش پیدا می‌کند؛ به این معنا که شتاب نوسانی کاهش سطح تراز آب دریای خزر به شدت افزایش پیدا کرده است.
وی با طرح این سوال که طی سال‌های اخیر چه اتفاقی در حوزه دریای خزر افتاده که این شتاب به شدت افزایش پیدا کرده است، اظهار کرد: اگر نگاهی به وضعیت ارومیه بیندازیم این دریاچه مدل بسیار کوچک و زند‌ه‌ای از دریای خزر باتوجه به شراط اقلیمی که می‌توان گفت در منطقه ما حاکم است؛ زمانی‌که دریای خزر در سال ۱۹۷۸شروع به افزایش می‌کند دقیقا با دریاچه ارومیه همزمان است و زمان کاهش سطح تراز آب دریاچه ارومیه شاهد کاهش سطح آب دریای خزر هم هستیم؛ به این معنا که این دو دریاچه باهم تطابق هیدرولوژیکی دارند.
خوشروان ادامه داد: نکته جالب توجه این است شتاب نوسانات سالانه دریای خزر بسیار افزایش پیدا کرده است که به‌نظر مهمترین عامل بحث آب و هوایی، افزایش میزان درجه حرارت در حوزه آبریز دریای خزر، کاهش نزولات جوی و کاهش دبی رودخانه ولگا است.
این پژوهشگر تصریح کرد: اینکه گفته می‌شود روس‌ها روی رودخانه ولگا سد ساختند باتوجه به تکنولوژی فناوری سنجش از دور این مهم به‌راحتی قابل رصد است ولی واقعیت این است روس‌ها طی سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۵۰ و تا ۱۹۷۰ بر روی رودخانه‌های شمالی هر آنچه لازم بود سد ساختند و دیگر اکنون نیازی نیست بخواهند دوباره روی ولگا سد بسازند؛ چرا که از آن زمان حوزه‌های آبریز را در آن زمان مدیریت کردند.
خوشروان اضافه کرد: نکته جالب توجه اینکه اگر روس‌ها بخواهند این کار را انجام دهد و سرعت نوسانات دریای خزر را افزایش دهد اولین کشوری که بیشترین ضرر و ریسک آسیب‌پذیری را تحمیل خواهد شد، این کشور خواهد بود.
وی خاطرنشان کرد: فراموش نکنیم دلتایی به طول ۱۲۰ کیلومتر و عرض ۲۰۰ کیلومتر که متشکل از زیستگاه‌های بسیار مهم، آبراهه بین‌المللی و شهرهای بندری با جمعیت زیاد را داریم اگر به هر دلیلی آب رودخانه ولگا به این دلتا نرسد خسارت‌های اقتصادی براساس از بین رفتن کارکردهای زیستمحیطی در این تالاب‌ها و در این محیط‌زیست بسیار غنی رخ خواهد داد، خسارت‌های بسیاری را به صنعت تجاری و صیادی روسیه و تردد کالا وارد می‌کند که غیرقابل جبران است.
این پژوهشگر با بیان اینکه تمام تلاش روسیه بر این بوده تعادل هیدرولوژیکی را در ولگا برقرار کند، گفت: لایروبی کردن ولگا یکی از اقداماتی است که سالانه در دستور کار دارند و این حرف غیرکارشناسی است که گفته شود باتوجه به اینکه روس‌ها ولگا را بستند شاهد کاهش تراز آب دریای خزر هستیم.
*ضرورت کنترل تغییرات فصلی آب دریای خزر
خوشروان یادآور شد: آنچه در ارتباط با ردیابی تغییرات اقلیمی در حاشیه دریای خزر حائز اهمیت است بحث کنترل تغییرات فصلی آب دریای خزر است که باید ببینیم ریتم تغییرات آب دریای خزر چگونه است.
وی اضافه کرد: موضوع دیگر نوسانات سالانه‌‌ای که درحال حاضر داریم و به شدت در حال افزایش است و تا ۳۰ سانتی‌متر سطح تراز را به‌صورت کاهشی داریم باید ببینیم آیا المان‌‌های دیگر بارندگی و میزان دبی رودخانه‌‌ها و میزان تبخیر حوزه از لحاظ آماری با این رقم همخوانی دارد یا خیر که این مسائل نیاز به مطالعه دارد.
*بن‌بستی برای خزر نیست
مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با بیان اینکه اینکه گفته می‌شود خزر دارد به بن‌بست می‌رسد، حرف غیرکارشناسی است، تصریح کرد: مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر متولی بررسی مسائل دریای خزر به‌ویژه مسائل مرتبط با نوسانات سطح تراز آب دریای خزر است و هر نهاد دیگری اگر بخواهد در این زمینه اظهارنظر کند باید از این مرکز استعلام بگیرد؛ چرا که این مرکز طبق مصوبه سال ۱۳۷۴ مجلس شورای اسلامی مسؤولیت مشاهدات میدانی و اندازه‌گیری‌های مشخص بر نوسانات دریای خزر به عهده‌‌اش گذاشته شده و ما تا حد امکان از حرف‌های غیرکارشناسی پرهیز کنیم.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه کاهش سطح تراز آب دریای خزر تبعاتی دارد، گفت: تبعات مثبت این بوده عرصه خشکی در مناطق ساحلی افزایش می‌یابد، به‌عنوان نمونه در ساحل بابلسر پهنای عرصه خشک ساحلی افزایش پیدا کرده و برای توسعه کاربری‌های گردشگری بسیار مناسب شده است.
خوشروان ادامه داد: تبعات منفی کاهش تراز آب خزر هم این است بنادر ما به دلیل این امر ارتفاع آب‌خور کشتی‌ها را از دست می‌دهند و اگر این روند ادامه پیدا کند و تراز منهای ۲۹ برسد به خط قرمزی می‌رسیم که تردد کشتی‌ها را به بنادر دچار مشکل خواهد کرد و اگر به منهای ۳۰ برسد دیگر بنادر کاملا از حدزه انتفاع خارج می‌شوند و دیگر نمی‌توانیم از بنادر استفاده کنیم.
*نقش‌آفرینی ریسک خزر تهیه شود
وی با تاکید بر اینکه باید نقشه ریسک و آسیب‌پذیری حاصل از خشک‌زایی دریای خزر را تهیه کنیم، خاطرنشان کرد: باید در این نقشه اولین کشوری که بیشتر صدمه بر به‌ترتیب بر کشورهای قزاقستان، روسیه، ترکمنستان، ایران و آذربایجان خواهد بود بنابراین حساسیت اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی و سیاسی ناشی از کاهش سطح تراز آب دریای خزر برای این پنج کشور به میزان مساوی نیست.
این پژوهشگر با اعلام اینکه خزر؛ دریایی است که همواره نوسانات بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت داشته است، گفت: با توجه به موقعیت قرارگیری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا واقع شده نسبت به پدیده‌های خشکسالی و ترسالی بسیار بسیار حساس است بنابراین الان که وضعیت خشکسالی قرار گرفتیم باید به سمت و سوی مطالعات مدیریت ریسک قرار گیریم و ببینیم اگر دریای خزر طی ۱۰ سال آینده تبعات کاهش سطح تراز آب دیده شود و اینکه با چه اقدامات و رویکردی باید به مقابله با این مسائل گام برداریم و این نقطه عطف ماست.
خوشروان اظهار کرد: اکنون تالاب گمیشان و تالاب میانکاله به‌طور کامل خشک شده و بیش از ۴۰درصد خلیج گرگان خشک شده و آب تالاب‌های استان گیلان هم به‌دلیل اختلاف ارتفاع ایجاد شده به سمت خزر در حال تخلیه است و با ادامه این روند دیگر تالابی نخواهیم داشت و وقتی تالابی وجود نداشته باشیم خدمات اکوسیستمی هم وجود نخواهد داشت.
وی گفت: نیازمند سازمانی است که با نگاه همه‌جانبه به مشکلات حاصل از کاهش سطح تراز آب دریای خزر بتواند برنامه‌ریزی برای سازگاری و کاهش بحران داشته باشد که نیازمند همفکری برنامه‌ریزان، محققان، کارشناسان است که متولی آن سازمان بنادر و دریانوردی خواهد بود و جادارد این مهم را مدیریت کنند.
پایان پیام/۸۶۰۳۴/م