جاذبه‌های گردشگری سقز/از مسجد دومناره تا قلعه باستانی زیویه

سقز یکی از شهرستان‌های تاریخی کردستان است که مسجد دومناره، حمام حاج‌صالح و تپه و قلعه باستانی زیویه این شهرستان از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری آن به شمار می‌آید که هر ساله جاذب گردشگران زیادی است. خبرگزاری فارس استان کردستان، کردستان سرزمینی کهن و تاریخی است که به خاطر آثار به جای مانده از گذشته‌های دور، طبیعت بکر و دست نخورده و فرهنگ زیبا و مهمان‌نوازی مردمانش در طول تاریخ همواره هدف گردشگران داخلی و خارجی بوده است. آثار باقی‌مانده از تمدن‌های گذشته و طبیعت منحصر به فرد آن در کنار اماکن مذهبی موجب شده، این سرزمین کهن همواره مورد توجه ایرانگردان و جهانگردان قرار گیرد. بار سفر را این بار به دیار سقز می بندیم شهری در شمال‌غربی و در فاصله 187 کیلومتری سنندج مرکز استان کردستان، این شهر از شمال به آذربایجان‌غربی و شهر بوکان، از غرب به بانه، از جنوب به مریوان و از شرق به دیواندره محدود شده است. سقز روی 2 تپه طویل که رودخانه کوچک سرپوشیده‌ای به نام چم‌ولیخان آن‌ها را از هم جدا کرده بنا شده و ارتفاع آن از سطح اقیانوس یک‌هزار و 476 متر است و مساحت شهرستان نیز در حدود چهار هزار و 518 کیلومتر مربع است. این شهرستان با دو شهر «سقز و صاحب» و 309 روستا در چهار بخش مرکزی، زیویه، سرشیو و امام سرشار از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی بکر که هر کدام دنیایی از زیبایی را در ذهن گردشگران به یادگار می‌گذارد. در مورد وجه تسمیه سقز سه نظریه وجود دارد که سقز نام خود را از اسم یکی از شاهان امپراتوری ماد به اسم کیاکسار یا سیاکس گرفته و به مرور به سکز و سقز تغییر یافته است. دومین نظریه در مورد وجه تسمیه سقز توسط گریشمن ارائه شده است زمانی که سکاییان در جنوب دریاچه ارومیه، سرزمین ماننا ساکن شدند، سقز را به پایتختی خود برگزیدند در نتیجه اسمشان بر این سرزمین مانده است. نظریه سوم نیز که آنچنان مستند و منطقی نیست به دلیل وجود درختان ون که از شیره آن‌ها سقز یا آدامس طبیعی درست می‌کردند اسم سقز را به این منطقه گذاشته‌اند. سقز مرکز مواصلاتی دنیای قدیم سقز مرکز مواصلاتی دنیای قدیماما به احتمال زیاد نام امروزه سقز از نام قوم سکا، اسکیت و سکز به یادگار مانده است. شهر سقز در سرزمین اقوام مانایی، مادی، بر سر راه کاروان همدان به آذربایجان و دیار بکر و موصل به زنجان و قزوین و ری قرار داشت و به دلیل موقعیت چهارراهی از مراکز مواصلاتی دنیای قدیم بود. سقز دومین شهر پرجمعیت کردستان بعد از سنندج است و دارای مردمانی فرهنگ‌دوست است تا جایی که هر ساله چندین جشنواره مانند جشنواره موسیقی کردی و جشنواره کردی به صورت ثابت در این شهرستان برگزار می‌شود. شهرستان سقز دارای آثار تاریخی با اهمیتی است که متاسفانه بیشتر آن‌ها در طول زمان براثر بلایای طبیعی و هجوم اقوام مجاور و ویران‌ کردن آن‌ها در زیر خاک مدفون مانده‌اند. قلعه (کاخ‌دژ) باستانی زیویه و قلعه قپلانتو از آثار تاریخی و با ارزش این شهرستان کهن است که بر اعتبار و اهمیت تاریخی این منطقه افزوده‌ است. بازارچه مرزی بسطام نیز به عنوان یکی از سه مرکز اصلی مبادلات تجاری استان در 63 کیلومتری جنوب شهر سقز در مسیر جاده مریوان قرار گرفته و از اهمیت بازرگانی خاصی در استان برخوردار است. دریاچه سد شهید کاظمی یکی دیگر از جاذبه‌های شهرستان سقز است که در 62 کیلومتری شمال شهر و بین شهرستان‌های سقز و بوکان قرار گرفته است، طول متوسط آن 6 کیلومتر و حجم مخزن آن 48 میلیون مترمکعب است و آب آن از رودهای خورخوره، سیمینه‌رود، زرینه‌رود و چم سقز تامین می‌شود. مسجد دومناره مسجد دومنارهمصالح به کار رفته در بنای این مسجد شامل خشت خام، ملات گل، سنگ‌های لاشه، چوب و ... است در تزیینات مناره از کاشی‌ها و آجرکاری‌های معقلی استفاده شده است.مسجد دومناره در خیابان امام و در بافت قدیمی شهر سقز واقع شده است اما تاریخ دقیق از ساخت این مسجد وجود ندارد؛ اهالی محل ساخت آن را به شیخ حسن مولان‌آباد از علمای سابق مذهبی منطقه نسبت می‌دهند که احتمال دارد در اواخر دوره افشاریه و اوایل زندیه ساخته شده باشد این مسجد دارای شبستانی به چهار ستون قطور چوبی به نشانه چهار خلیفه اهل سنت است که در ضلع جنوب‌غربی، ایوان ستون‌دار ساخته شده و در بالای آن نیز دو مناره قرار دارد و به همین دلیل به مسجد دو مناره شهرت پیدا کرده است. احتمالاً حوض‌خانه مسجد که گنبدی بر فراز آن قرار دارد و محل وضوی نمازگزاران است قدیمی‌تر از مسجد کنونی و متعلق به دوران صفویه است در دیوارهای مسجد از کاشی‌های صابونکی با طرح سرو کار، استاد علی اصفهانی استفاده شده است. با توجه به روایت‌های محلی، قدمت مسجد به زمان شیخ حسن مولان آباد برمی‌گردد. شیخ حسن مولان آباد از عرفای حکیم و ریاضیدان مشهور دوره افشاریه بود. نادر شاه افشار هنگام مسافرت به بغداد از منطقه سقز گذر کرد. شیخ حسن مولان آباد برای اهالی شهر سقز مسجدی را درخواست و نادر شاه افشار نیز فرمان احداث این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز صادر کرد. هم‌اکنون این مسجد در بین بعضی از اهالی این منطقه، به مسجد شیخ حسن مولان آباد معروف است. درباره این واقعه آمده است که در این سفر نادرشاه دو عصای مرصع و سفره‌ای نقاشی شده زیبای چرمی را به شیخ حسن هدیه می‌دهد. این وسایل امروزه در روستای مولان‌آباد، محل آرامگاه شیخ نگهداری می‌شود. همچنین یک جلد قرآن مجید خطی در مقبره شیخ حسن قرار دارد و تاریخ آن به اواخر دوران افشار برمی‌گردد. کاشی‌کاری‌های مسجد دو مناره سقز نیز شباهت زیادی به کاشی‌کاری‌های اواخر افشاریه و اوایل زندیه دارد. با توجه به این توضیحات به‌طور یقین می‌توان گفت مسجد به دوره افشاریه مربوط است و در دوران‌های بعدی بازسازی شده و مرمت‌های جزئی در آن شکل گرفته است. در سوم شهریور ماه سال ۱۳۹۱ خاشاک بام مسجد توسط کارگران میراث فرهنگی سوزانده شد و چون آتش به‌طور کامل خاموش نشده بود، بام مسجد طعمه حریق شد. پس از مدتی از شروع آتش‌سوزی، ایوان چوبی نیز در آتش به‌کلی سوخت و از بین رفت. این بنا تقریبا به‌شکل مربع است و از خشت خام، ملات گل، سنگ‌های لاشه، آجر و چوب در ساخت آن استفاده شده است. ورودی مسجد با سردر آجری مزین به بافت گره‌چینی آجر و کاشی زرد رنگ (از ویژگی‌های معماری دوران زندیه) در ضلع غربی قرار دارد. یک راهروی ارتباطی، حدود ۳ در ۳٫۵ متر پس از در ورودی واقع شده است. از طریق این دالان به ۹ پله می‌رسیم که به‌واسطه آن‌های می‌توان به پشت بام مسجد راه پیدا کرد. از یک چوب به‌عنوان لبه پله استفاده شده است و پشت این لبه چوبی را با سنگ‌های لاشه، خشت خام و کمی کاه‌گل برای ساخت پله‌ها پر کرده‌اند. تپه باستانی زیویه تپه باستانی زیویهتپه باستانی زیویه از جاهای دیدنی سقز و نماد قدمت این شهرستان است. کاخ‌‌دژ زیویه، یکی از باارزش‌ترین آثار باستانی کشور عزیزمان با قدمتی از ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در سقز، یکی از برترین مقاصد گردشگری در کردستان است که طی کاوش‌های باستان‌شناسی از دل خاک این تپه در آمد. کاخ‌‌دژ زیویه متعلق به قوم مانا است که پایتختشان در «ایزیرتی» یا همان سقز بوده است. آن‌ها به حرفه دام‌پروری مشغول بودند. این قوم از اختلاف بین اورارتویی و آشور استفاده می‌کنند و اتحادی به وجود می‌آوردند که در نهایت به حکومت مانتائی معروف شد. مانایی‌ها به‌علت ارتباط با همسایگان خود یعنی آشور و اورارتو، تحت‌تاثیر فرهنگ و هنر این دو دولت قدرتمند قرار گرفتند. برای اولین بار، نام زیویه در سالنامه‌‌های سارگن دوم، پادشاه آشوری آورده شده است. این شاه مقتدر آشور در سالنامه خود، به تهاجمات و یورش‌های خود برای سرکوب اقوام مانتائی ساکن در منطقه زاگرس در قرن نهم تا ششم قبل از میلاد اشاره کرده است. در این سند تاریخی آمده است که طی این جنگ‌ها علاوه بر تصرف ایزیرتو (پایتخت مانتائی‌ها)، ایرانزو شاه مقتدر آن‌ها نیز شکست خورده است. در همان حین، قلعه مهم مرکزی مانتائی‌ها به نام ایزیپیه (زیپیا یا زیپیه) و آرمائیت (قپلانتوی کنونی) به تصرف آشوری‌ها درآمده و به آتش کشیده شده است. اکثر قریب به اتفاق باستان‌شناسان باور دارند که ایزیپیه یا زیپیای ذکرشده در سالنامه پادشاه آشوری، زیویه فعلی است و در این موضوع، هیچ شکی وجود ندارد. در دوران پادشاهی «آشور بانی پال»، آخرین پادشاه مقتدر آشوری‌ها، کشور ماننا تحت نفوذ آشوری‌ها قرار داشت و پس از سقوط نینوا در ۶۱۲ قبل از میلاد، مانتا به دولت مادها و سپس به حکومت هخامنشیان پیوست. گنجینه زیویه در منطقه‌ای کشف شده است که در قرن هفتم قبل از میلاد، جزو سرزمین ماننا بوده‌ است. مانناها در حدود سال ۶۶۰-۶۵۹ قبل از میلاد از اسکیت‌ها شکست خوردند و اسکیت‌ها توانستند با استفاده از موقعیت استراتژیک سرزمین مانناها بر مادها هم برتری پیدا کنند. در گنجینه یافت‌شده در زیویه، آثار هنر اسکیتی نیز رویت می‌شود. برخی از باستان‌شناسان اعتقاد دارند که گنجینه باستانی کشف‌شده در تپه زیویه کار جواهرسازان محلی مانتا است که در ناحیه شرقی دریاچه ارومیه زندگی می‌کردند. قوم مانتا در واقع از قبایل آسیانی تشکیل می‌شدند که پیش از آریایی‌ها در ایران و آسیای غربی زندگی می‌کردند و به‌تدریج مجذوب هنر و فرهنگ ایرانی شدند. سابقه فعالیت در کاخ‌‌دژ زیویه به دوران مادها و مانتاها بازمی‌گردد؛ اما متاسفانه از این اثر باستانی به‌خوبی مراقبت نمی‌شود و کاخ‌‌دژ زیویه در آستانه تخریب و نابودی کامل قرار دارد. دژ باشکوه زیویه، ۴۰ هکتار وسعت دارد و ارتفاع آن از سطح زمین‌های اطراف، بین ۹۰ تا ۱۱۰ متر است. این کاخ‌دژ از تالارها، حیاط، اتاق‌های تو در تو و دوطبقه، تخت‌گاه‌های گوناگون، یک تالار ستون‌دار با ۱۶ پایه ستون سنگی، انبار غله، دروازه ورودی قلعه و پایه ستون‌های تاج دروازه ورودی تشکیل می‌شود. موقعیت کوهستانی و صخره‌ای زیویه، دسترسی به آن را بسیار سخت کرده است. تپه قلعه زیویه در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. ورودی اصلی کاخ‌دژ زیویه در بخش شرقی با ۲۱ پله سنگ‌چین قرار دارد. دو دروازه هم در شمال و جنوب این قلعه واقع شده‌اند که دروازه‌ سمت قله کوه، مزین به کاشی‌کاری‌های تماشایی است. ساختمان این کاخ‌دژ، سه طبقه بوده است. طبقه اول که قسمتی از دیواره‌هایش کماکان وجود دارد، به احتمال زیاد، یک عبادتگاه بوده است. همسطح بودن این عبادتگاه در دامنه تپه احتمالا به این خاطر است تا به آسانی در دسترس عموم مردم باشد. طبقه دوم به‌علت شیب زمین، روی یک سکوی مثلثی سنگی ساخته شده است و کاربری مسکونی دارد. اتاق‌های تودرتو و رنگ‌آمیزی شده به رنگ کرم، آبی، آجری و سیاه، این طبقه ‌را از سایر بخش‌ها متمایز کرده است. کشف تیر و کمان و پیکان‌های مفرغ در این طبقه، این حدس را تقویت می‌کند که طبقه دوم، محل اسکان نیروی نظامی و مهمات لشکری بوده است. طبقه سوم که آن را با عنوان حاکم‌نشین می‌شناسند، دارای انبار غله است و این یعنی جای امن برای روزهای محاصره و جنگ. این طبقه دارای اتاق‌های وسیع با در و پنجره‌های بزرگ و ۱۲ سرستون سنگی و تعدادی ستون سنگی و چوبی دیگر و همچنین میز و صندلی‌هایی با تزیینات مفرغی در سالن است. زیویه از نظر معماری و از نظر آثار هنری یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین مکان‌های این دوره تاریخی به حساب می‌آید. قلعه زیویه دارای حفاظی با دیواره‌های سنگی طبیعی است و با خشت‌های گلی خام به ابعاد ۱۴×۴۶×۴۶ سانتی‌متر در سه رنگ نخودی، قرمز و خاکستری ساخته شده است. ضخامت و قطر دیوارهای خشتی، بسته به عملکرد دیوارها بین دو تا هفت متر  است. ملاط بین خشت‌ها، از ترکیب نوعی خاک سفید موجود در اطراف تپه و کاه خردشده به دست آمده است که درخشندگی آن بر سطح دیوارها، حالتی نقره‌ای شکل به سطح دیوارها اعطا کرده است. پسربچه چوبان کاشف کاخ باستانی زیویه پسربچه چوبان کاشف کاخ باستانی زیویهکاخ‌دژ باستانی زیویه در سال ۱۳۲۵ توسط یک پسربچه چوپان به‌ صورت اتفاقی کشف شد. در واقع، بارش باران شدید، قسمتی از راس تپه را تخریب کرد و آثار و اشیای باستانی این منطقه را در معرض دید قرار داد. پس از آن، فردی کلیمی به نام «ایوب ربنو» با اخذ مجوز حفاری از خان‌ده به‌ مدت هشت سال در این منطقه با قدمت ۲۷۰۰ سال، اقدام به کاوش کرد. در جریانات کاوش گروهی آن‌ها، صدمات جبران‌ناپذیری متوجه این اثر باستانی شد و بیش از ۸۰ درصد تپه مورد اکتشاف قرار گرفت. متاسفانه هدف این گروه تنها پیداکردن اشیاء و آثار تاریخی برای فروش و تجارت بود. آن‌ها اشیای بی‌نظیری را در یک تابوت برنزی پیدا کردند که در نوع خود، شاهکارهای فلزکاری و سفال‌گری به شمار می‌آمدند. بیشتر این آثار هم‌اکنون در بسیاری از موزه‌ها، گالری‌ها و کلکسیون‌های خصوصی دنیا از جمله موزه لوور پاریس، موزه بریتانیا و موزه ارمیتاژ لینگراد نگهداری می‌شوند و تعداد اندکی از آن‌ها در موزه ملی ایران باقی مانده‌اند. اولین گزارش تخصصی درباره این کشفیات در مقاله‌ای به نام «گنجینه زیویه» در سال ۱۹۵۰ توسط «آندره گدار» به چاپ رسید. در سال ۱۳۵۴، کاوش‌های علمی باستان‌شناسی در تپه زیویه به سرپرستی نصرالله اعتمادی آغاز شد و در دو فصل تا سال ۱۳۷۳ ادامه پیدا کرد. سیمین لک‌پور، یکی از باستان‌شناسان مشهور کشورمان نیز از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲، حدود ۱۱ فصل کاوش در این منطقه انجام داد. پس از کاوش در این منطقه باستانی، نتایج قابل توجهی از وضعیت معماری آن به دست آمد و کاوشگران موفق شدند که بخش اعظمی از بنای یک قلعه نظامی و حکومتی را از زیر خاک بیرون بیاورند، اگرچه تخریب‌ها و ویرانی‌های حاصل از حفاری‌های تجاری، موجب سردرگمی‌ها و آشفتگی‌های بسیاری در فرآیند حفاری شد. سیمین لک‌پور موفق شد تا بقایای یک تالار ستون‌دار را در این تپه کشف کند. تالاری که ۱۶ ستون بزرگ در دو ردیف ۸ تایی داشته است و در حال حاضر، پایه برخی از این ستون‌ها قابل‌مشاهده هستند. قطعات عاج منقوش به نقوش حیوانی و صحنه شکار اساطیر از مهم‌ترین یافته‌های این کاوش‌ها بودند. اهمیت این قطعات به‌قدری زیاد است که از روی دو نمونه از آن‌ها، نقش برجسته آبیدر سنندج با ۱۲۰ برابر بزرگ‌نمایی طراحی و ساخته شد و هم‌اکنون در این منطقه گردشگری نصب شده است. مهم‌ترین گنجینه‌های باستانی به‌دست آمده از این منطقه، سر عقاب زرین، گردنبندهای طلایی، قطعات منحصر‌به‌فرد از جنس عاج و یک تشت بزرگ مفرغی مزین به نقوش جنگجویان آشوری هستند. در نقوش این گنجینه یافت‌شده از طلا، نقره و عاج استفاده شده است. بیشتر محققان بر این باور هستند که قلعه زیویه، یک قلعه حکومتی مهم و قابل‌توجه بوده است. پرفسور گیرتنس، محقق و باستان‌شناس فرانسوی، مولف کتاب «هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی» نیز معتقد است که این قلعه یک قلعه حکومتی بوده و گنجینه به‌دست آمده از آن، دفینه‌ای است که در کنار جسد یک پادشاه سکایی گذارده شده است. متاسفانه در طی سال‌های گذشته از قلعه زیویه کردستان به‌خوبی محافظت نشده است و این قلعه تاریخی در آستانه نابودی و تخریب کامل قرار دارد. در حال حاضر، تمامی فعالیت‌های باستان‌شناسی در این تپه نیز متوقف شده است. بسیاری بر این باور هستند که در صورت کاوش دقیق در این تپه، قدمت سقز به شش تا هفت هزار سال قبل افزایش خواهد یافت، طرحی که اجرا کردن آن، نیازمند تامین اعتبار است و متاسفانه تاکنون به فرجام نرسیده است. بازارچه مرزی سیف سقز بازارچه مرزی سیف سقزبازارچه سیف سقز محوطه‌ای است واقع در 60 کیلومتری جاده سقز مریوان که از سال 77 فعالیت خود را در زمینه صادرات و واردات شروع کرده است. بازارچه سیف در زمینی به مساحت یک‌ هکتار در نقطه صفر مرزی از طرف ایران به روستای بسطام و آخرین روستای منتهی به آن از طرف عراق میشیاو و یا همان دره شیلیر قرار گرفته است. احداث این بازارچه یکی از مهم‌ترین اقدامات برای ایجاد اشتغال در منطقه طی سال‌های اخیر بوده است و علیرغم کمبودها و محدودیت‌های فراوان رفاهی و خدماتی روند گسترش مبادلات در این بازارچه و استقبال تجار و پیله‌وران از آن قابل توجه است. حمام حاج صالح حمام حاج صالحتامین آب حمام از چشمه‌سارهای طبیعی شاید یکی از مهم‌ترین دلایل انتخاب مکان این اثر تاریخی و بیانگر تفکر آگاهانه در ساخت این حمام در این نقطه است.حمام حاج صالح به عنوان یکی از آثار تاریخی و گردشگری سقز، بر دامنه تپه غربی و مشرف به رودخانه سرپوشیده ولی‌خان در محدوده بافت قدیمی شهر و در کنار مجموعه بازار و کاروانسرای تاجوانچی قرار دارد. ساخت این بنای تاریخی در سطحی پایین‌تر از زمین‌های اطراف برای به حداقل رسانیدن هدررفت و حفظ گرمای داخل حمام یکی از اصول اصلی معماری حمام‌های تاریخی است که در حمام حاج صالح سقز هم مورد توجه قرار گرفته است. قدمت این حمام به دوران صفویه برمی‌گردد اما بخش‌هایی از آن در دوران زندیه به بنا الحاق شده و مساحت کلی بنا در حدود 900 مترمربع و دارای پوشش سقف گنبدی است. حاج صالح نامی از رجال صاحب سقز این مکان تاریخی را خرید از این رو این بنا به حمام حاج صالح مشهور شده است، اما آنچه مسلم است با توجه به سبک معماری و دیگر شواهد موجود، بانی حمام شخص دیگری غیر از حاج صالح بوده است. فضای داخلی حمام مانند بیشتر حمام‌های تاریخی دارای پوشش آهک‌بُری با نقوش متنوع شامل صحنه‌های شکار، فرشته بالدار و نقوش هندسی بوده و کادربندی و آهک‌بُری‌های سقف و دیوارها و حجاری ستون‌ها از تزئینات این بنای تاریخی است. ستون‌های سنگی حمام هم سه تکه و مقطعی هشت ضلعی دارد، نورگیرها در مرکز هر گنبد نور بیرون را به داخل محیط حمام می‌کشانند و حفر‌ه‌های حجاری شده در سکوها نیز به عنوان جاکفشی استفاده می‌شده است. آب گرم مورد نیاز برای استحمام در حمام حاج صالح از درون خزینه با سطل بیرون می‌کشیده‌اند، و در زیر خزینه «دیک هفت جوش» حمام قرار داشته و آن را گرم می‌کرده است. و اما.... و اما....در مورد تاریخ ساخت شهر قز روایت‌های گوناگونی وجود دارد تا جایی که تاریخ ساخت آن را به هزاره هفتم قبل از میلاد نسبت می‌دهند. عده‌ای از مورخین با استناد به آثار باستانی زیویه معتقدند که این شهر در نخستین اتحاد ماد با نام ایزیرتا نامیده شده و پایتخت مادها بوده است و توسط مادها استحکاماتی در آن ساخته شده است که زیویه و آرماییت "قپلانتو" از آن جمله هستند. گروهی از مورخین نیز معتقدند که بعد از هجوم «سارکن دوم» پادشاه آشور به سرزمین ماد که منجر به گریز مادها به سوی همدان شده سکاها به سقز آمدند و آن را به عنوان پایتخت خود برگزیدند. نام امروز این شهر از قوم سکه سکا اسکیت ساکز سکز به یادگار مانده است. در زمانی که حکومت‌های محلی در مناطق مختلف ایران حاکمیت می‌کردند در شهرستان سقز نیز حکومت اردلان‌ها برای مدتی مدید ادامه داشت. انتهای پیام/2330/71