شورش «واگنر»؛ شبه کودتایی با ابعاد پیچیده و پیامدهای پیش‌بینی نشده
تأثیر شورش واگنر که مقامات روسیه آن را کودتا می‌خوانند در آرایش قوای سیاسی و امنیتی این کشور نیز جدی خواهد بود. بی‌شک این شورش در فضای افکار عمومی روسیه نیز رد پای خود را بر جای خواهد گذاشت و احتمالاً گسست‌هایی را به دنبال خواهد داشت.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، سیدمهدی حسینی تقی‌آباد، مدیر عامل سابق بنیاد مطالعات قفقاز دانشگاه تهران و کارشناس مسائل اوراسیای مرکزی در یاداشتی با اشاره به شورش گروه شبه نظامی واگنر علیه نیروهای ارتش روسیه، تأثیر آن را که مقامات روسیه کودتا خواندند در آرایش قوای سیاسی و امنیتی این کشور جدی دانست.
متن کامل این یادداشت به شرح زیر است:
گروه واگنر ارتش خصوصی است که در رأس آن "یوگنی پریگوژین" از نزدیکان سابق پوتین قرار دارد. این گروه که ظاهراً در 2014 تأسیس شده است سابقه حضور نظامی در درگیری‌های 2014 در دُنباس، لیبی، سودان، بحران سوریه و البته جنگ اخیر در اوکراین را دارد و نام آن با وقایع مهمی در جنگ اخیر گره خورده است؛ از جمله در نبردها برای تسلط بر شهر راهبردی باخموت که بعد از 321 روز محقق شد. پیروزی پرهزینه‌ای که روسیه در ابتدای خرداد ماه سال جاری حاصل کرد و نیروهای واگنر که شمار آنها 25 هزار نفر تخمین زده می‌شود نقش کلیدی در آن داشتند.
بلافاصله پس از تسلط نیروهای روسیه بر باخموت، پریگوژین از خروج نیروهای واگنر از این شهر و تحویل آن به ارتش روسیه سخن گفت و برخی شواهد حاکی از عدم تمدید قرارداد همکاری توسط این گروه با ارتش روسیه بود. از مدتی پیش میان رئیس این گروه و ارتش روسیه در جنگ اوکراین اختلافات جدی بروز کرده بود و کار به آنجا رسید که ارتش روسیه آنها را به فروش اطلاعات جنگی در ازای پول به ارتش اوکراین متهم کرد و آنها نیز ارتش روسیه را به فریب پوتین در رابطه با پیشرفت‌های جنگی در اوکراین متهم کردند.
در ماه‌های گذشته بخشی از اخبار مربوط به گروه واگنر به انتقادات پریگوژین از ارتش روسیه و به‌ویژه شایگو، وزیر دفاع و البته نقدهای غیر مستقیم نسبت به پوتین باز می‌گشت. آنجا که وی از عملکرد ارتش روسیه در جبهه‌های اوکراین و نوع اعزام و چینش و حتی آموزش نیروها ابراز نارضایتی می‌کرد. البته گلایه‌هایی از این دست محدود به پریگوژین نبوده است و شاهد بوده‌ایم که رمضان قادراف نیز که نیروهایش در جبهه‌های اوکراین حضور پرسروصدایی داشته و دارند در برهه‌هایی زبان به انتقاد از استراتژی نظامی ارتش روسیه گشوده است.
میزان نزدیکی این دو نفر به پوتین احتمالاً سبب می‌شد که این نوع انتقادات به معنای مخالفت یا نشانه‌های خفیف گرایش به تمرّد تلقی نشود که البته در مورد قادراف همین طور بوده است. در شرایطی‌که در قضای عملیات روانی رسانه‌های غربی از ابتدای جنگ اوکراین همواره از کودتای قریب‌الوقوع علیه پوتین سخن گفته می‌شد، به نظر می‌رسد که شورشی که پوتین آن را محصول جاه‌طلبی از حد گذشته و یک خیانت آشکار دانسته است توسط کسی به راه افتاد که انتظارش دشوار بود.
پریگوژین که مدعی هدف قرار گرفتن نیروهایش توسط ارتش از پشت جبهه و تلفات دو هزار نفری نیروهایش در نتیجه موشک‌باران ارتش روسیه شده است، در جمعه 23 ژوئن 2023 سر به شورش برداشت. او خبر شورش را از طریق چند کانال تلگرامی متعلق به خودش اعلام کرد و در ادامه در یکی از کانال‌های تلویزیونی حاشیه‌ای با نام «دُم کینو» (سینما خانه) که به پخش فیلم اختصاص دارد دقایقی هک شد و پیام پریگوژین را که از مردم روسیه خواست به خیابان‌ها بیایند در آن پخش شد. برخی منابع در فضای مجازی هم شروع به دعوت مردم به نافرمانی کردند.
در ادامه خبرهایی دال بر سقوط شهر رستوف دُن در نزدیکی مرز اوکراین و یکی شهرهای راهبردی روسیه در جبهه درگیری این کشور در دُنباس، منتشر شد. هرچند پریگوژین در سخنانش حملاتش را متوجه شایگو، وزیر دفاع کرده بود و در دیدار با معاون وزیر دفاع، یونس‌بیک یفکوروف که جهت مذاکره با وی به روستوف رفته بود خواستار استعفای شایگو شده بود، اما اقدامات نظامی گروه واگنر و خلع سلاح شماری از نیروهای نظامی و امنیتی روسیه در روستوف نشانه‌های تمرد آشکار نظامی و اقدام علیه امنیت ملی را داشت.
نکته شایان توجه در اعزام یفکوروف برای مذاکره با پریگوژین این بود که یفکوروف که سال‌ها ریاست جمهوری اینگوش را عهده‌دار بود، اما با قادراف که در رأس جمهوری همسایه، چچن قرار داشت، دچار اختلاف شدید شد که در نهایت با تصمیم مسکو، ریاست چچن را ترک گفت و به معاونت وزارت دفاع منصوب شد. سوابق نظامی یفکوروف در بالکان و قفقاز شمالی و ترور منجر به جرح شدید او در 22 ژوئن 2009 وی را به عنوان یک مقام سیاسی ـ نظامی روسیه‌ای دارای تبار اینگوشی، به گزینه‌ای خاص برای مذاکره با پریگوژین آن‌هم در روستوف که در واقع آن می‌توان منتهی الیه شمال شرقی قفقاز شمالی خواند مبدل کرد.
روستوف موقعیت جغرافیایی بسیار مهمی دارد؛ هم در جوار مرز اوکراین قرار دارد و هم در یک سوی شمالی‌ترین نقطه دریای سیاه در خاک روسیه واقع شده که در سوی دیگرش، آستاراخان در منتهی‌الیه حاشیه خزر در روسیه واقع است و در جوارش مرزهای قزاقستان قرار دارد.
روستوف در یک رأس باریکه‌ای واقع است که فاصله میان اوکراین و قزاقستان به‌منزله یکی از نقط مهم ژئوپلیتیک مورد توجه غرب برای قطع ارتباط میان قفقاز شمالی و امتداد آن در سرزمین‌های موسوم به استپ‌های دریای سیاه با هسته اصلی روسیه محسوب می‌شود، هر نوع ناآرامی و بی‌ثباتی در این منطقه، را می‌توان یک خطر راهبردی برای روسیه محسوب کرد.
اکنون مسکو شاهد یک شورش نظامی است با شعارهای ملی توسط نیروهایی که تا چندی پیش به‌عنوان قهرمانان جنگ اوکراین مورد تمجید و تشویق بوده‌اند. نیروهایی که کانون تجمع‌شان نیز در یک منطقه بسیار حساس در بزنگاهی مهم قرار دارد. ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در جریان موضعگیری رسمی خویش در سخنرانی که قبل از ظهر شنبه 24 ژوئن انجام داد گفت: «آنچه امروز با آن روبه‌رو هستیم خیانت داخلی است. آنها از پشت به ما خنجر زدند و این مستحق مجازات است».
پس از این سخنان پوتین بود که یوگنی پریگوژین، در واکنش در پیام صوتی تازه‌ای که در تلگرام منتشر کرد، گفت: همه ما آماده مرگ هستیم. همه 25 هزار نفر و سپس 25 هزار دیگر. او در ادامه مدعی شده این اقدام برای «مردم روسیه» انجام شده است. پریگوژین در یک پیام صوتی در مورد خطابه تلویزیونی پوتین گفت که رئیس‌جمهور در خائن خواندن او «عمیقاً اشتباه کرده است». وی افزود: «هیچکس به درخواست رئیس‌جمهور پوتین خود را تسلیم نمی‌کند... ما نمی‌خواهیم کشور در فساد و دروغ به زندگی ادامه دهد». پریگوژین در پایان گفت: «ما میهن‌پرست هستیم. ما نمی‌خواهیم روسیه بیشتر از این در سایه فساد و دروغ بماند». وی افزود: «اینکه پوتین ما را به خیانت متهم می‌کند یک اشتباه است».
در شرایطی که پریگوژین برای نخستین بار بدین‌گونه پوتین را مخاطب قرار داد و نشان داد که سطح مواجهه‌اش از شایگو وزیر دفاع و گراسیموف رئیس ستاد کل ارتش روسیه به شخص اول روسیه انتقال یافته است، اخبار حاکی از ساقط شدن دست کم یک بالگرد ارتش روسیه و یک هواپیمای نظامی ایلوشین توسط پدافند گروه واگنر منتشر شد و البته هدف قرار گرفتن کاروان نیروهای واگنر در اطراف روستوف و شایعاتی حاکی از پیشروی آنها به سمت وارونژ توجه‌ها را به خود جلب کرد.
صبح شنبه 24 ژوئن (3 تیرماه) بزرگراه موسوم به M4 که روستوف را به وارونژ و در ادامه به مسکو متصل می‌کند با ترافیک شدید مردمی که روستوف را صبح شنبه ترک می‌کردند مواجه بود، هرچند که بعد از ظهر شنبه نقشه‌ها نشانگر باز بودن و عدم وجود ترافیک در مسیر چهارده ساعته زمینی روستوف ـ مسکو بوده است. در این شرایط همان‌طور که انتظار می‌رفت مقامات ارشد روسیه به اعلام موضع و دفاع از پوتین پرداختند.
اسقف اعظم کِریل اول، رهبر کلیسای ارتدوکس روسیه خواستار وحدت مردم روسیه در قبال این تهدیدات شد. رئیس شورای فدراسیون روسیه، والنتینا ماتوینکو، اعلام کرد این شورا کاملا از پوتین حمایت می‌کند. مدودیف، معاون شورای امنیت روسیه و نخست وزیر و رئیس جمهور سابق این کشور، از همه روسیه خواست که حول رئیس جمهور متفق شوند و بر این گسست فائق آیند.
سرگئی منیایلو رئیس اوستیای شمالی ـ آلانیا از اوسِت‌های عضو گروه واگنر خواست که از دستورات پریگوژین تبعیت نکنند. رمضان قادراف رئیس چچن گفت: من کاملاً از تک تک کلمات ولادیمیر پوتین حمایت می‌کنم. من از مبارزان و میهن‌پرستان‌مان درخواست می‌کنم که اسیر تحریکات نشوید. مهم نیست که چه اهدافی به شما داده شود، چه وعده‌هایی به شما داده شود، امنیت دولت و انسجام جامعه روسیه در چنین لحظه‌ای بالاتر از هر چیز دیگری است! ببینید دشمنان ما در غرب چگونه از این موقعیت سوءاستفاده می‌کنند. چقدر دروغ، چه بسیار درخواست‌های دروغین که شهروندان ما را می‌ترساند، ما اکنون در خطر یک وضعیت بی‌ثبات‌کننده قرار داریم و اینها پیامدهای مورد انتظار اقدمات خائنانه پریگوژین است.
اتفاقی که افتاده اولتیماتوم به وزارت دفاع نیست. این یک چالش برای دولت است و در برابر این چالش لازم است که حول رهبر ملی متحد شویم: ارتش، نیروهای امنیتی، فرمانداران و مردم غیرنظامی. جنگنده‌های وزارت دفاع و گارد روسیه در جمهوری چچن هم اکنون عازم مناطق تنش شده‌اند. ما برای حفظ وحدت روسیه و حفاظت از کشور هر کاری انجام خواهیم داد! شورش باید سرکوب شود، و اگر لازمه این کار انجام اقدامات سخت است، ما آمادگی انجام آن را داریم.
در ادامه اخبار و تصاویری از اعزام نیروهای چچن به سمت روستوف منتشر شده است. فاصله گروزنی تا روستوف حدود 800 کیلومتر است. همزمان اخبار در مورد تماس‌های تلفنی بین پوتین با رؤسای بلاروس، قزاقستان و ازبکستان و ترکیه و جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است. تماس‌هایی که انتظار می‌رود دامنه‌اش گسترده‌تر شود.
در سوی دیگر ماجرا اکانتهای منسوب به نهادهای سیاسی و نظامی اوکراین محتواهایی نظیر اینکه ما در حال تماشا هستیم و یا در دعوا میان پریگوژین و شایگو، پریگوژین راست می‌گوید و یا منتظر وقوع جنگ داخلی و تجزیه روسیه در دو روز آینده هستیم در حال انتشار است. به نظر می‌رسد آخرین امیدهای مسکو جهت ختم ماجرا و جلوگیری از درگیری میان نیروهای امنیتی ـ نظامی این کشور و اعضای وفادار به پریگوژین در گروه واگنر در حال رنگ باختن است، هرچند کماکان نشانه‌هایی دال بر تمایل مسکو به کاربست دیپلماسی برای ختم غائله مشاهده می‌شود که البته زمان به نفع آن در گذر نیست.
دیروز و در ساعات ابتدایی شوروش پریگوژین، سرگئی سوروویکین، فرمانده نیروی هوافضای روسیه در پیامی خطاب به اعضای گروه واگنر گفت: «ما از یک خون هستیم، ما اهل رزم هستیم. دشمن منتظر است که اوضاع سیاسی در داخل متشنج شود. شما نباید بازیچه دشمن شوید.» پیامی که نشان از تلاش مسکو برای مهار بحرانی داشت که به ظاهر از اختلافات شخصی و سلیقه‌ای شروع شده بود، اما به زودی نشان داد که ابعاد امنیتی ـ نظامی جدی دارد.
بی‌گمان در ساعات و روزهای آتی بخش مهمی از توجه رسانه‌ای دنیا به درگیری‌های حاصل از شورش و از کنترل خارج شدن یکی از ابزارهای مهم و قدرتمند روسیه در جنگ اوکراین معطوف خواهد بود. ایلان ماسک از روزهای نخست جنگ در اوکراین در جهت تقویت اوکراین به ایفای نقش پرداخته بود، در توییتی طعنه آمیز خطاب به روسیه نوشته است: «به هیچکس اعتماد نکن، حتی به خودت»، طعنه‌ای که از سویی عمق تلخی شورش نیروهای ورزیده و جنگدیده و مجهز واگنر علیه دولت روسیه را برای پوتین به نمایش می‌گذارد.
پوتین در سخنرانی‌اش شورش گروه واگنر را «تهدیدی مرگبار و اردوکشی تبهکارانه و ماجراجویانه» و «خنجری از پشت» بر پیکر روسیه نامید و تأکید کرد که هر کاری برای دفاع از کشورش انجام خواهد داد و اجازه وقوع «جنگ داخلی» را نخواهد داد. او این شوروش را خیانت به آرمان نیروهایی معرفی کرد که در نبرد اوکراین جان خود را از دست داده‌اند و یادآوری کرد که این رویداد یادآور خیانتی است که در بحبوحه جنگ جهانی اول در شرایطی که روسیه در آستانه پیروزی قرار داشت صورت گرفت و تحقق پیروزی را سلب کرد. اگر به عرصه جنگ در اوکراین نگاه شود در ایام اخیر شاهد عدم موفقیت ضد حمله اوکراین بوده‌ایم که با حمایت ناتو طراحی و اجرا شده است، شکستی که می‌توان انتظار داشت که در سایه شورش نیروهای واگنر قرار خواهد گرفت.
هرچند هزینه‌های جنگ اوکراین برای طرفین بسیار سنگین بوده است، اما اگر فضای رسانه‌ای سنگین مارس 2022 را به یاد آوریم که غربی‌ها از ناکامی سریع و قریب‌الوقوع روسیه و سرنگونی ولادیمیر پوتین سخن می‌گفتند و از طرف دیگر احتمالاً در کرملین هم محاسبات دال بر سقوط سریع کی‌یف و پیروزی سهل‌الوصول مسکو بود، اکنون می‌توانیم از خطاهای محاسباتی طرفین و به طول انجامیدن جنگی فرساینده که به‌زعم مسکو برادرکشی نیز است، سخن بگوییم.
در این بین برگشتن نوک پیکان یکی از بازوهای قدرتمند روسیه در جبهه اوکراین به سمت مسکو را باید رویدادی بسیار مهم ارزیابی کنیم که نمی‌تواند صرفاً ناشی از جاه‌طلبی‌های مفرط و کینه‌ورزی‌های شخصی نشأت گرفته باشد و بعید است که برخی تحریکات داخلی و البته دست سرویس‌های بیگانه و القائات بیرونی در تبدیل کردن اعتراض و نارضایتی پریگوژین و احتمالاً بخش مهمی از نیروهایش به شورش نظامی علیه دولت پوتین در کار نبوده باشد.
مدودوف عصر شنبه 24 ژوئن اعلام کرد که این یک کودتای کارگردانی‌شده است و وزارت خارجه روسیه نیز کشورهای غربی را از هر اقدامی در جهت خدمت به اهداف روس‌هراسانه‌شان، برحذر داشت. اکنون و در شرایطی که مهار و خاتمه شورش واگنر به مسأله اصلی دولت روسیه تبدیل شده است و ظرف یک روز شاهد سقوط ده درصدی ارزش روبل بوده‌ایم، گزافه است اگر تأثیر این وقایع و پیامدهای آن را بر توان نظامی روسیه در جبهه‌های درگیری در اوکراین اندک بپنداریم.
رسانه‌های روسیه از تدارک دولت اوکراین برای بازپس‌گیری باخموت که روس‌ها آن را آرتیومافسک می‌خوانند سخن می‌گویند. بی‌گمان در پَسِ انتقال بحران به داخل مرزهای روسیه و تبدیل بازوی جنگی روسیه در اوکراین به شورشیان داخلی، نیروهای دخیل در جبهه مقابل، یعنی دولت زلنسکی و متحدانش در ناتو نقش‌آفرین بوده‌اند. با توجه به روحیات و خلقیات و نارضایتی‌های پریگوژین که اساساً شایعاتی وجود دارد که بخشی از فعالیت‌های گروه واگنر با مدیریت پریگوژین در ازای بدهی‌ای بوده که به کرملین داشته است، انتخاب وی برای تبدیل شدن به سرکرده شورش، دور از ذهن نبوده است.
شهرت پریگوژین قبل از تأسیس گروه واگنر، به عنوان یک رستوران‌دار سرشناس و یکی از الیگارش‌های روسیه بود. در مورد پیامدهای این شورش می‌توان به موارد گوناگونی اشاره کرد. یکی از مزیت‌های مهم پوتین در تمام دوران زمامداری‌اش مدیریت تنش در بین جناح‌ها و کانون‌های مختلف قدرت در روسیه و گرد آوردن آنها ذیل قدرت فائقه خویش بوده است.
او در این سال‌ها لیبرال‌ها که خود به جناح‌های مختلف قانون‌گرا، لیبرال‌های اقتصادی و افراطیون تقسیم می‌شوند و در سوی دیگر دولت‌گرایان ـ سیلاویک‌ها (مقامات امنیتی ـ نظامی) که بخش مهمی از قدرت را در اختیار دارند و سایر گروه‌ها از نوسنت‌گرایان، شامل سلطنت‌طلبان، نواستالینیست‌ها تا ملی‌گرایان روس و اوراسیاگرایان که خود به گرایش‌های مختلفی تقسیم می‌شوند را توانسته مدیریت کند و در چارچوب اهدافش در جایگاه عالی‌ترین مقام کشور به کار گیرد.
در حوزه امنیتی ـ نظامی نیز پوتین در مدیریت رقابت‌ها میان دستگاه‌های مختلف نظیر سرویس امنیت فدرال (FSB) و اطلاعات خارجی (SVR) و اطلاعات ارتش (GRU) موفق بوده است، ولی اکنون شاهدیم که ارتش خصوصی که در رأس آن یکی از نزدیکان خود وی قرار داشته با شعارهای ملی‌گرایانه که می‌تواند نه تنها جبهه‌های جنگ در اوکراین را تحت‌الشعاع قرار دهد بلکه شبهه‌های ماندگار در خصوص چند و چون جنگ در اوکراین و عملکرد ارتش و... را بر جای بگذارد، به یک چالش امنیتی ـ نظامی غیرمنتظره بدل شده است.
تأثیر این شورش که مقامات روسیه آن را کودتا می‌خوانند در آرایش قوای سیاسی و امنیتی این کشور نیز جدی خواهد بود. به هر روی در یک طرف این واقعه، سرگئی شایگو قرار دارد که به عنوان وزیر دفاع روسیه از 2012 به این سو یکی از معتمدین و نزدیکترین افراد به پوتین شناخته می‌شود و بر اساس گمانه‌های مختلف از چهره‌های مؤثر در آینده روسیه است و البته دامنه ماجرا به دیگر چهره‌ها نظیر والری گراسیموف که او نیز از نزدیکترین یاران پوتین است و البته مرتبطین آنها و ساختارهای مربوطه کشیده می‌شود.
تأثیر این رویداد بر آینده سیاسی شایگو و منتفعین و متضررین از آن را نمی‌توان نادیده گرفت. احتمالاً پس از پایان این شورش تحقیقاتی در دستگاه‌های امنیتی روسیه نیز دنبال شود. وجود دست‌های داخلی برای تضعیف یا حذف رقبا و یا دیگر اهداف، در پَسِ چنین اقدامی را نمی‌توان نادیده گرفت و البته عدم پیش‌بینی این اقدام و عدم پیشگیری بهنگام نیز از موضوعاتی است که تبعاً برخی مسئولین پاسخگوی آن خواهند بود.
بی‌شک این شورش در فضای افکار عمومی روسیه نیز رد پای خود را بر جای خواهد گذاشت و احتمالاً گسست‌هایی را به دنبال خواهد داشت و در ضمن روایت جنگ اوکراین را نیز با مشکلاتی مواجه خواهد کرد. در همین ساعات نخستین سپری شده از شورش، فروش اینترنتی کالاها با آرم واگنر و محصولاتی که به نحوی به این گروه مرتبط بوده متوقف شده و اکانتهای مربوط به این گروه نیز در فضای مجازی روسیه معلق شده است.
باید دید که آیا پوتین موفق خواهد شد که پریگوژین را از ادامه شورش منصرف سازد و یا این کودتا را با کم‌ترین تلفات خاتمه دهد و بخش عمده نیروهای مجهز و ورزیده واگنر را بدون خونریزی از اطراف وی پراکنده سازد یا خیر؟ آنچه که در یک روز سپری شده از شروع شورش قابل احصا است این است که مسکو تمایلی برای کشتار نیروهای واگنر که رزمندگان جنگ اوکراین هستند ندارد، اما تضمینی برای تداوم این سیاست نیست.
تاریخ روسیه مشحون از شورش‌هایی است که از قضا قدرتمندرین زمامداران این کشور با آنها مواجه شده‌اند، گویا سهم پوتین تنها فرونشاندن ناآرامی در قفقاز شمالی نبوده است. نباید از خاطر برد که پوتین یک جودکار مجرب و ورزیده است و تاکنون نشان داده که برای ضربه کردن حریفانش، بهترین استفاده را از نقاط ضعف آنها می‌کند.
انتهای پیام/