حضور هند در قفقاز جنوبی و پیامدهای آن برای ایران، روسیه و ترکیه

دگرگونی مدرن نظم جهانی با رشد و تقویت مراکز جدید قدرت و گسترش حضور جغرافیای آن‌ها همراه است. یکی از این مراکز هند است که در یک سال گذشته به یک بازیگر برجسته در قفقاز جنوبی بدل شده است.

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، پویایی سیاسی و ژئوپلیتیکی در قفقاز‌جنوبی در سال‌های اخیر توازن قوای معمول در منطقه را تغییر داده است. در پس زمینه نقش سنتی روسیه، هم بازیگران منطقه‌ای همچون ایران و ترکیه و هم بازیگران فرامنطقه‌ای مانند فرانسه، اتحادیه‌ اروپا و ایالات‌متحده شروع به ایفای نقش فعال‌تری در منطقه قفقازجنوبی کرده‌اند.  رقابت برای حضور در‌‌میدان و همچنین به‌ منظور شرکت در فرمت‌های مذاکره که امروزه موازنه منطقه ای را تعیین‌‌می‌کنند.

یکی از مولفه‌های مهمی که‌‌ می‌تواند بر پویایی‌های منطقه‌ای تأثیر بگذارد، ظهور بازیگران جدیدی همچون هند است.

شایان ذکر است که قبل از اینکه هند در قفقاز جنوبی حضور قابل توجهی داشته باشد، پاکستان در سال‌های گذشته فعالیت‌هایی از خود نشان داده است. در سال 2017 بیانیه سه جانبه همکاری در منطقه بین باکو، آنکارا و اسلام آباد امضا شد.

بعداً در سال 2020، پاکستان در جریان جنگ قره‌باغ از آذربایجان حمایت کرد و پس‌از آن به طور منظم در تمریناتی با آنکارا و باکو که «سه برادر» نامیده‌‌ می‌شد شرکت کرد.

در ژانویه 2021، اعلامیه سه جانبه اسلام آباد بین طرفین امضا شد که بر همبستگی با دولت و مردم آذربایجان پس از جنگ تأکید داشت. همچنین اشاره شد که طرفین اهمیت زیادی به تلاش‌ها برای ارتقای صلح، ثبات و توسعه در مناطق خود (قفقازجنوبی و آسیای‌جنوبی) و همچنین «تلاش برای ترویج این آرمان‌ها برای رفاه و امنیت مشترک در منطقه گسترده‌تر» قائل هستند.

سپس، در ژوئیه همان سال، بیانیه سه جانبه باکو امضا شد که به منظور کمک به تقویت روابط استراتژیک بین سه کشور طراحی شده بود. همکاری‌های نظامی و فنی بین طرفین اجرا شد. در عین حال، گسترش حضور جغرافیایی پاکستان از چشم هندی‌ها دور نماند.

شایان ذکر است که یک مانع جدی در روابط هند و آذربایجان وجود دارد و آن اینست که باکو از دیدگاه پاکستان در مورد مسئله کشمیر حمایت‌‌ می‌کند. ترکیه نیز در این زمینه موضع مشابهی اتخاذ کرده است. این قالب سه جانبه آنکارا-باکو-اسلام‌آباد خود را در مناقشه قره‌باغ کوهستانی در سال 2020 نشان داد، زمانی که پاکستان و ترکیه فعالانه از اقدامات آذربایجان حمایت کردند.

 این همکاری سه‌جانبه، هند را برای ایجاد یک پلتفرم سه جانبه شامل هند، ارمنستان و ایران مصمم کرد. قابل توجه است که ارمنستان حمایت صریح از رویکرد هند در قبال کشمیر نشان‌‌ می‌دهد. این همکاری مثلثی در درجه اول بر ارتباطات و مدیریت منابع متمرکز است. با این حال، در آینده‌‌ می‌توان آن را به‌ عنوان مخالفت با همکاری رو به رشد پیمان موجود آنکارا-باکو-اسلام آباد در نظر گرفت.

امروزه هند در حال تبدیل شدن به شریک کلیدی ارمنستان در زمینه همکاری‌های نظامی و فنی است. این موقعیت پیش‌از این در اختیار روسیه بود که تامین بیش از 93 درصد از تسلیحات و تجهیزات نظامی ارمنستان را بین سال‌های 2011-2020 به خود اختصاص داده بود.

بعداً در سال 2021، ایروان و مسکو مجدداً توافقنامه جدیدی برای تامین تسلیحات امضا کردند. با این حال، به دلیل عدم امکان انجام تعهدات قرارداد به دلیل وقوع درگیری در اوکراین، سازندگان روسی نتوانستند تجهیزات را در مدت زمان تعیین شده تحویل دهند.

بنابراین، در نیروهای مسلح ارمنستان خلائی در این زمینه ایجاد شد که ایروان باید به سرعت آن را پر‌‌می‌کرد، زیرا باکو همچنان به خرید تسلیحات عمدتاً از اسرائیل و ترکیه ادامه‌‌ می داد و در حال وارد کردن فشار نظامی به ارمنستان بود.

بر اساس برآوردهای مختلف، حجم کل قراردادهای تسلیحات و تجهیزات نظامی ایروان و دهلی‌نو حدود 2‌‌ میلیارد دلار است که شامل  طیف وسیعی از محصولات‌‌ می‌شود. این قراردادها شامل خرید سامانه پرتاپ راکت پیناکا، رادارهای مکان‌یاب توپخانه‌ سواتی، موشک‌های ضد تانک با مهمات، توپ‌های 155‌‌ میلی متری و سیستم‌های ضد پهپاد است.

قابل ذکر است که ارمنستان اولین خریدار خارجی اپراتور سامانه پدافند هوایی آکاش هند است. به گفته کارشناسان هندی، ارمنستان با تبدیل شدن به بزرگترین واردکننده تسلیحات هندی، به تدریج به شریک استراتژیک هند در قفقازجنوبی تبدیل‌‌ می‌شود. علاوه بر معاملات نظامی، یکی دیگر از تحولات مهم در بخش دفاعی، انتصاب متقابل وابسته‌های نظامی توسط طرفین بود.

از دیگر زمینه‌های مهم همکاری بین ایروان و دهلی‌نو که دارای ابعاد استراتژیک است انعقاد قراردادهای در حوزه حمل و نقل و لجستیک است. هر دو کشور علاقه‌مند به اجرای کریدور حمل‌ونقل بین المللی «خلیج فارس - دریای سیاه» هستند.

هدف از این پروژه، اتصال هند به بازارهای اتحادیه اروپا و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از طریق ایران، ارمنستان، گرجستان و دریای سیاه است، به ویژه با توجه به این واقعیت که هند هم از طریق روسیه به دلیل درگیری در اوکراین و هم از طریق کانال سوئز به دلیل ازدحام و افزایش تنش در دریای سرخ با چالش‌های لجستیکی در ارتباط با اتحادیه اروپا مواجه است.

طبق برنامه، محموله‌ها به بندر چابهار ایران تحویل داده‌‌ می‌شود و سپس از طریق خاک ارمنستان و گرجستان ‌‌می‌توانند به بازارهای روسیه و اروپا برسند.

با تداوم رشد اقتصادی و همچنین تنش‌های فزاینده در خاورمیانه، برای دهلی نو مهم است که به مسیرهای متنوع تجاری که قابلیت‌های حمل‌ونقل سریع‌تر و ایمن‌تر را به منظور برقراری ارتباط با بازارهای جهانی مهیا می‌کند دسترسی پیدا کند.

حوزه‌های باقی مانده همکاری بین ارمنستان و هند در درجه‌های بعدی اهمیت قرار دارند تا سطح رو به رشد روابط حفظ شود. قراردادهای همکاری با ماهیت‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری، انرژی، کنترل گمرکی، مهاجرت و غیره گواه این موضوع است.

اهمیت برای روسیه

گسترش تدریجی حضور هند در قفقازجنوبی ممکن است توسط بازیگران منطقه‌ای به اشکال مختلف فهم شود، البته که همه چیز به‌‌ میزان تلاقی یا برخورد منافع بازیگران بستگی دارد. با توجه به نقش و جایگاه منطقه قفقاز در استراتژی سیاست خارجی مدرن روسیه، این حضور از چند جنبه برای مسکو قابل بررسی است.

1- رویارویی روسیه و غرب پیش‌از این بر روی زیرسیستم‌های منطقه‌ای شروع شده است و به‌ عنوان یک بازی با حاصل جمع صفر تلقی ‌‌می‌شود. در این زمینه، هند بخشی از غرب جمعی/سیاسی نیست و به دنبال رقابت نمی‌گردد. رقابت در منطقه‌ای که در حوزه منافع روسیه است، در دستور کار هند نیست. بنابراین، گسترش حضور دهلی‌نو در قفقازجنوبی برای مسکو یک بازی با حاصل جمع صفر تلقی نمی‌شود.

2- هند، ارمنستان را به عنوان پلی برای رسیدن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌داند. مذاکرات بین طرفین در مورد ایجاد منطقه آزاد تجاری ادامه دارد، دهلی‌نو در حال آماده شدن برای تبدیل شدن به کشور ناظر اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال جاری است. در این زمینه، ارمنستان به عنوان ادامه طبیعی یک اتحادیه اقتصادی تلقی‌‌ می شود که قادر به پیوند دادن این اتحادیه و هند است.

3- عرضه تسلیحات هند به ارمنستان، تنها متحد روسیه در سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در منطقه، منجر به تقویت پتانسیل نظامی ایروان ‌‌می‌شود. این به نوبه خود به یکسان شدن توازن قوا در قفقازجنوبی کمک‌‌ می‌کند و خطر تشدید تنش جدید را که با منافع مسکو سازگار نیست، کاهش‌‌ می دهد. در پس زمینه ناتوانی روسیه در تامین تسلیحات ارمنستان به دلیل تنش در اوکراین، ارمنستان یک گزینه سازشی (از دیدگاه سیاسی) در یک شریک غیر غربی پیدا کرد.

4- پیوند مهم منطقه اوراسیا و هند باید در راستای اجرای مسیر تجاری خلیج فارس-دریای سیاه باشد که نه تنها مخالف ابتکار شمال-جنوب روسیه نیست، بلکه مکمل آن است. در این زمینه، ایران با امضای توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا و از طریق قلمرو خود، ارتباطات هند با ارمنستان و سپس روسیه و کل بازار اتحادیه را برقرار می کند و این امر نقش مهمی را برای ایران ایفا خواهد کرد.

بنابراین، در قفقاز جنوبی، منافع روسیه و هند نه تنها با هم برخورد نمی‌کند، بلکه مکمل یکدیگر هستند. هدف هند جایگزینی مواضع مسکو نیست. در مقابل، حفظ وضعیت موجود، کاهش احتمال درگیری با حمایت از متحد روسیه یعنی ارمنستان را ترویج ‌‌می‌کند.

اهمیت برای ایران

گسترش حضور هند در قفقازجنوبی می‌تواند برای ایران از چند منظر مهم باشد.

1- افزایش نقش ترانزیتی تهران را نه فقط در سطح منطقه، بلکه در سطح المللی به همراه دارد. مشارکت هند در نوسازی بندر چابهار و مشارکت بعدی آن در توسعه کریدور حمل و نقل خلیج فارس-دریای سیاه و شمال-جنوب، موقعیت ایران را به عنوان قطب اتصال هند به اروپا و روسیه تقویت خواهد کرد. این مسیرها ممکن است ارتباط خود را به‌عنوان یک مسیر جایگزین در پس زمینه تشدید مداوم تنش‌ها در امتداد محیط مسیرهای سنتی خاورمیانه افزایش دهند. از این نظر، کمک ارمنستان که این مسیرها از قلمرو آن عبور ‌‌می‌کند، روند اجرای پروژه‌ها را تسریع کرده و اهمیت ایران را افزایش‌‌ می‌دهد.

2- توسعه همکاری‌های نظامی-فنی بین ایروان و دهلی‌نو به تقویت پتانسیل نظامی ارمنستان کمک خواهد کرد. امروز ایران مجبور است برای حفظ وضعیت موجود و جلوگیری از تقویت بلوک ترکیه و آذربایجان، یک سیاست فعال و عمدتاً پیشگیرانه را دنبال کند. این فعالیت نیاز به انباشت ابزارهای سیاسی، دیپلماتیک و نظامی‌‌ دارد، همانند سال 2022 که تهران موفق شد «تجاوز گسترده آذربایجان به ارمنستان» را متوقف کند. چنین اقداماتی نمی‌تواند در دراز مدت در روابط تهران و باکو ایجاد تنش نکند. در عین حال، ایروان مجبور است از ابزارهای بازدارنده اضافی استفاده کند، به عنوان مثال، با قرار دادن یک مأموریت نظارتی اتحادیه اروپا در مرز. بنابراین افزایش توان دفاعی ارمنستان به وضعیتی منجر ‌‌می‌شود که ایروان به تامین کننده انحصاری امنیت خود تبدیل‌‌ می‌شود و نه از سوی اتحادیه اروپا و نه از ایران به دنبال حمایت بیشتر نخواهد بود.

3- تقویت موقعیت هند در قفقازجنوبی به یکسان شدن توازن منطقه ای کمک‌‌ می‌کند. امروزه حضور بازیگران فرامنطقه‌ای مانند اسرائیل و پاکستان در کنار آذربایجان که روابط تقابلی یا رقابتی با ایران دارند، عدم توازن قدرت را تداوم ‌‌می‌بخشد. بنابراین، اگر دخالت هند در منطقه و همچنین نزدیک شدن آن با ارمنستان، این عدم تعادل را خنثی کرده و ایران‌‌ می‌تواند از این چشم انداز مثبت استقبال کند.

به طور خلاصه‌‌ می‌توان به این نکته اشاره کرد که منافع هند و ایران در قفقازجنوبی هم در بحث توسعه ارتباطات و افزایش نقش ایران در حوزه تجارت بین‌المللی و هم در متعادل کردن موازنه قوا در منطقه تا حد زیادی مکمل یکدیگر باشند.

تنها مشکلی که ممکن است در ارتباط با حضور هند در منطقه به خصوص همکاری‌های گسترده با ارمنستان ایران را تحریک کند، ترجیح ارمنستان برای توسعه همکاری‌های نظامی-فنی با هند به جای ایران است. تهران بارها اعلام کرده آمادگی کامل در تامین تسلیحات لازم برای ایروان را دارد، اما طرف ارمنی از همکاری در زمینه نظامی- فنی با طرف ایرانی خودداری کرده است.

در عین حال، تهران مرتباً فضای سرزمینی خود را برای ترانزیت تسلیحات هندی به ارمنستان فراهم کرده است و این امر به‌خودی خود نشان دهنده عدم وجود تضاد منافع واقعی میان دو کشور است. بنابراین، این عامل‌‌ می‌تواند به عنوان رقابتی سالم برای یک بازار تسلیحات  تلقی شود.

اهمیت برای ترکیه

یکی از ذینفعان تغییر موازنه در قفقازجنوبی در نتیجه جنگ 2020 ترکیه است. این کشور حضور نظامی خود را در منطقه مشروعیت بخشید، سند راهبردی را با آذربایجان امضا کرد و با موفقیت فرمت مذاکره «3+3» خود را که توسط مراکز کلیدی قدرت در منطقه یعنی روسیه و ایران پذیرفته شد را ترویج داد. این امر به معنی گسترش حضور سیاسی، دیپلماتیک و نظامی ترکیه در قفقاز جنوبی این امکان را به آنکارا‌‌ می‌دهد که در منطقه تأثیر بگذارد و حتی گاهی اوقات دستور کار آن را تعیین کند.

ظهور یک بازیگر جدید همانند هند ممکن است پیامدهایی برای ترکیه در زمینه توازن قوا و ارتباطات حمل و نقل در منطقه داشته باشد.

پیامدهای توسعه همکاری نظامی- فنی بین ایروان و دهلی نو با منافع آنکارا در تضاد است، زیرا تنظیم مجدد موازنه قوا به نفع متحد استراتژیک ترکیه یعنی باکو نخواهد بود. با این حال، بالاترین اولویت در این زمینه ممکن است اجرای مسیرهای حمل و نقل و لجستیکی باشد که هند در حال ترویج آن است.

ترکیه مدرن که دارای جاه‌طلبی‌های جهانی است، پروژه‌های متعددی را با هدف تقویت موقعیت خود در سیستم ارتباطات (اعم از حمل و نقل و انرژی) به اجرا درآورده است. این جهت گیری سیاسی برای تبدیل ترکیه به یکی از قطب‌های پیشرو طراحی شده است.

در این راستا، پروژه‌های مختلفی در زمینه ارتباطات و انرژی در حال اجرا است همانند «کریدور‌‌میانی»، «کریدور گاز جنوبی» و غیره. این مسیرها قاعدتاً عرضی هستند و اروپا را از طریق خط غرب به شرق از طریق ترکیه به آسیا متصل ‌‌می‌کنند. از این حیث با راه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی «شمال-جنوب» و «خلیج فارس-دریای سیاه» که از خاک ایران‌‌می‌گذرد رقابت‌‌ می‌کنند.

اجرای این پروژه‌ها نه تنها موقعیت تهران را در مبارزه برای رهبری منطقه‌ تقویت‌‌ می‌کند، بلکه آنکارا را از نقش مرکزی که به دنبال انحصار آن است، محروم‌‌ می‌کند. یکی از حلقه‌های مهم این طرح هند است که هم به بازگشایی پتانسیل حمل‌ونقل ایران کمک‌‌ می‌کند و هم نقش خاصی در پروژه‌های ارتباطی در قفقاز جنوبی برعهده گرفته است.

امروزه، در قفقازجنوبی، مانند بسیاری از زیرسیستم‌های منطقه‌ای دیگر، حضور کشورهای جنوب جهانی در حال گسترش است. از این نظر، هند همچنان برجسته‌ترین نقش را ایفا‌‌ می‌کند.

دهلی نو از بسیاری جهات عاملی است که‌‌ می‌تواند بر فرآیندهای مختلف منطقه‌ای تأثیر بگذارد. وجود شاخص‌های چشم انداز بلندمدت برای حضور در سطح منطقه (اجرای کریدورهای حمل و نقل)، ایجاد ماهیت استراتژیک روابط با مراکز کلیدی قدرت در قفقازجنوبی و هم به شکل مستقیم با کشورهای منطقه در سطح دوجانبه، نشان دهنده امکان تبدیل شدن به بازیگری است که می‌تواند بر فرآیندهای منطقه‌ای تاثیرگذار و همچنین تعیین کننده باشد.

رویکرد هند به قفقاز جنوبی نه تنها با منافع روسیه و ایران در منطقه سازگار است، بلکه مکمل آنها نیز ‌‌می‌باشد. در این راستا، بحث در مورد مسائل منطقه‌ای در پلتفرم‌های بین‌المللی موجود با مشارکت روسیه، ایران و هند (همانند بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا) که ایران قبلاً به آن‌ها پیوسته است، می‌تواند به شدت برای این کشورها در راستای تامین منافع اثرگذار باشد.

نویسنده: مهدی سیف تبریزی پژوهشگر حوزه روسیه و قفقاز

انتهای پیام/