ایران کوچک، نامدار در تاریخ کهن و گمنام در دنیا
البرز سالهاست همینجا بیخ‌گوش پایتخت، آرام نشسته و در جاده زیبای چالوس، هر روز میزبان هزاران میهمان از سراسر ایران‌زمین می‌شود. اما شاید کمتر کسی به تاریخ و تمدن این سرزمین کهن فکر کرده باشد. اما حالا وقتش رسیده هویت تاریخی البرز از دل میراث این سرزمین بیرون کشیده شود.
خبرگزاری فارس- مریم آقانوری: البرز؛ نام زیبای استان من. قطعه‌ای از پیکر ایران من. سرزمینی به قدمت چندین هزارسال که درآغوش کوهی بلندبالا دامن گرفته و سخاوتمندانه در پهنه‌اش همه قومیت‌ها و فرهنگ‌ها را جای داده، تا بشود عصاره ایرانِ سرافراز و در قاب "ایران کوچک" بنشیند.
منطقه خوش‌آب و هوای کرج پیش از اینکه در بهمن ماه سال ۸۸ استان شود و البرز نام بگیرد، سالها همینجا بیخ‌گوش پایتخت، آرام نشسته ودر کنار شریان حیاتی‌اش، رود کرج، در جاده زیبای چالوس، هر روز میزبان هزاران میهمان از سراسر ایران‌زمین می‌شود. اما شاید کمتر کسی به تاریخ و تمدن این سرزمین کهن فکر کرده باشد. کمتر کسی کاروانسرای شاه‌عباسی، کاخ سلیمانیه، غار یخ مراد، تپه ۹ هزارساله ازبکی و صدها اثر تاریخیِ فرهنگی و طبیعی این خطه کهن از ایرانمان را بشناسد.
ازقدمت حضور انسان و تمدن کهن البرز،همین بس که قدیمیترین خشت دست‌ساز جهان از محوطه ازبکی در البرز به عنوان سند قدمت، فرهنگ و مدنیت ایران در همایش جهانی گفتگوی تمدن‌ها به دبیرکل سازمان ملل اهدا شد که هنوز هم در آن سازمان نگهداری می‌شود. میراث کهن البرز سالها درسایه پایتخت گمنام ماند. اما هویت تاریخی البرز همان چیزی است که باید از دل میراث این سرزمین بیرون کشیده شود.
پل سنگی گچسر، قلعه صمصام، قلعه سلیمانیه، سد امیرکبیر، پیست دیزین،دره وارنگه‌رود، درخت ۲۷۰۰ ساله اُرس، جاده زیبای چالوس، آبشار هفت‌چشمه، حمام قدیمی بیلقان، پل صفویه، حمام قدیمی مصباح، کاروانسرای شاه‌عباسی، کاخ مروارید، چشمه ولی، قلعه دختر شهرستانک، قلعه دزد‌بند، قلعه شاه‌دژ، کاخ گچسر، پیست اسکی خور، آبشارهای چاران، پل رودشور، کاروانسرای ینگی امام در هشتگرد، تپه فرخ‌آباد در فردیس، از جمله آثار تاریخی- فرهنگی البرز است که حتی با نام بیشترشان آشنا نیستیم. کاروانسرای ینگی امام، از بناهای تاریخی مهم البرز را نمی‌شناسیم. بنایی منسوب به دوره شاه عباس صفوی در هشتگرد که در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته و در سه دوره صفوی، دوره قبل از محمدشاه قاجار و زمان ناصرالدین شاه قاجار رونق داشته است.
ینگه
کاروانسرای ینگی امام- بنایی بازمانده از دوره صفوی که پیشینه اصلی آن به دوره ایلخانی می‌رسد و در استان البرز شهرستان ساوجبلاغ، محله ینگه امام و در فاصله‌ی ۱۰۰ متری از جاده قرار دارد
البرز غنی از آثارباستانی
رحیم خاکی، مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی البرز در مورد ظرفیت‌های تاریخی، فرهنگی البرز می‌گوید: در البرز حدود ۶۰۰ اثر شناسایی شده تاریخی، فرهنگی داریم که بیش از ۳۳۵ اثربه ثبت ملی رسیده است. برخی آثار مثل لایه باستانی گرمدره در حال شناسایی است که می‌تواند تاریخ منطقه را دچار تحول کند.
آثار باستانی مهمی در استان البرز وجود دارد که باید در جهت حفظ، احیا و مرمت آن اهتمام داشته باشیم. از روستاهای تاریخی مثل برغان و واریان گرفته تا کاخ ناصری و کاروانسرای ینگی امام. از کاخ سلیمانیه تا پل دختر یا همان پل خاتون که در حال حاضر پروژه مرمت آن با اعتبار۹ میلیارد آغاز شده. اما در این بین تپه ازبکی در شهرستان نظرآباد به لحاظ قدمت تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.
کاخ ناصری شهرستانک که با حضور سرمایه گذار بخش خصوصی در حال مرمت و بازسازی است و بیش از ۵۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد و تلاش می‌شود تا قبل از بارندگی‌ها سقف سازه، مرمت شود. این پروژه به عنوان یکی از بزرگترین پروژه های مرمتی کشور است که با توجه به آب وهوای منطقه، در صورت بهره برداری، حوزه گردشگری استان را متحول می‌کند.
فصل هشتم کاوش باستان‌شناسی در محوطه ازبکی آغاز شده و با توجه به قدمت ۹ هزارساله آن و وجود شاخصه‌های لازم، ثبت جهانی این اثر تاریخی در فهرست آثار یونسکو را پیگیری می‌کنیم. محوطه ازبکی محل حکومت اقوام دوره‌های مختلف از جمله مادهاست.
البرز موزه آثار تاریخی ندارد/ عمارت کلاه فرنگی موزه می‌شود؟
به اینجا که می رسیم داغ دل جناب مدیر کل تازه می‌شود و می‌گوید: متاسفانه ما برای نمایش و شناساندن هویت البرز، موزه نداریم. موزه کاخ سلیمانیه که به کاخ موزه ویژه نقاشی دوره قجری تبدیل می‌شود. موزه تمبر هم مربوط به بخش خصوصی است. اما موزه تخصصی برای نگهداری و نمایش آثار باستانی البرز نداریم و آثار استان در موزه ملی و سایر موزه‌های کشور نگهداری می‌شود.
با کاوش‌هایی که انجام خواهد شد، نیاز است تا در اسرع وقت فضایی را به عنوان موزه برای ارائه آثار تاریخی البرز در نظر بگیریم. البرز به لحاظ قدمت و تمدن کهن بسیار غنی بوده و تاریخچه ای بیش از ۷ هزار سال دارد. اما در زمینه عرضه و معرفی آثار تقریبا هیچ زیرساخت و امکاناتی نداریم. بنابراین ایجاد یک موزه تخصصی برای حفظ و نمایش آثار تاریخی استان، از اولویت‌های اصلی ماست.
عمارت کلاه فرنگی- بنای نیمه سلز رها شده با قدمتی بیش از ۲۵ سال که برای موزه البرز پیشنهاد شده است
برای موزه استان البرز بنای نیمه ساز کلاه فرنگی در محدوده پل فردیس را پیشنهاد کردیم. با تاکید استاندار محترم در خصوص امکان سنجی تبدیل مجموعه عمارت کلاه‌فرنگی به موزه، بررسی‌های لازم توسط دو گروه کارشناس انجام و طرح اولیه آماده شد. با توجه به وسعت ۵ هزار متری محوطه عمارت کلاه‌فرنگی، نوع سازه، موقعیت جغرافیایی و قرار دلشتن در مسیر عبور میلیون‌ها گردشگر جاده چالوس و شمال کشور، مکان مناسبی برای موزه است. در این راستا مقدمات کار توسط وزارت میراث فرهنگی انجام شده و مکاتباتی با مالک مجموعه صورت گرفته است که امیدواریم به نتیجه برسد.
تلاش برای معرفی دقیق داشته‌های فرهنگی، تاریخی و ارتقای هویت فرهنگی البرزبه عنوان پیشران توسعه استان، در اولویت پیگیری است. وقتش رسیده که مردم ایران و حتی جهان به اهمیت و جایگاه تاریخی البرز پی ببرند و با تمدن کهن این خطه آشنا شوند.
پناهگاه صخره‌ای سرهه- "مجموعه سُرهه شامل هشت غار و پناهگاه صخره ای است"
قدمت ۱۲۰ هزار ساله پناهگاه صخره‌ای سُرهه
فرزان احمدنژاد، باستانشناس و کارشناس میراث‌فرهنگی هم در مورد مهمترین میراث تاریخی و فرهنگی البرز می گوید: قدیمی ترین اثر تاریخی که در البرز شناسایی شده پناهگاه صخره‌ای سُرهه است که درشهرستان ساوجبلاغ بین روستای سرهه، وامکوه قرار گرفته و به دوران پارینه سنگی برمی‌گردد که با توجه به ابزارهای سنگی لُوالُوا که در این منطقه مشاهده شده قدمتش به ۵۰ هزار تا ۱۲۰ هزار سال پیش برمی‌گردد.
در محوطه ازبکی از دوره نوسنگی با سفال و روستانشینی اولیه تا دوران آهن و مادها لایه‌های فرهنگی بدون انقطاع وجود دارد که از این حیث کمتر محوطه‌ای در کشور این توالی و تطور لایه‌های فرهنگی تاریخی را دارد.
تپه خوروین از معروفترین تپه های هزاره اول و عصر آهن ۲ و ۳ به حساب می‌آید و اشیای این محوطه ها زینت بحش موزه ملی است.
بناهای تاریخی
- از بناهای شاخص البرز کاروانسرای عصر صفوی یا همان کاروانسرای شاه‌عباسی در کرج و کاروانسرای ینگی امام در روستایی به همین نام قرار دارد.
کاروانسرای شاه عباسی در کرج از جمله ارزشمندترین بناهای دوره صفوی که در شاهداه ابریشم قرار داشت
کاخ ناصری در شهرستانک جزو کاخ‌های ییلاقی قاجار در دوره ناصرالدین شاه است. کاخ رضاشاهی گچسر زمانی که زمان ساخت آن به با احداث جاده چالوس همزمان است و معماری نوین ایران را می توانیم در این سازه شاهد باشیم.
کاخ ناصری شهرستانک- مربوط به دوره قاجار در سال ۱۲۵۷ شمسی بنا شد و در سال ۱۳۷۷ به ثبت ملی رسید
آثار معماری مذهبی
- در حوزه آثار معماری مذهبی امامزاده‌های شاخصی داریم که از دوره ایلخانی و صفوی باقی مانده است. برج آرامگاهی کُردان یا شاهزاده حسین کردان که قدمتش به دوره سلجوقی می‌رسد. در دوره ایلخانی چند بنای شاخص داریم؛ امامزاده هادی، علی نقی و امامزاده عبدالقهار در روستای ورده ساوجبلاغ، امامزاده ینگی امام و امامزاده ابوالحسن مسکین آباد در بین آثار معماری مذهبی البرز قرار می‌گیرند.
کاخ سلیمانیه کرج - اولین بنایی است که با ابعاد بزرگ بر روی پیلوت در ایران ساخته شده است
کاخ سلیمانیه از بناهای دوران قاجار که در بافت تاریخی شهر کرج قرار گرفته و تنها نقاشی آقامحمدخان قاجار در این کاخ قرار دارد. کاخ سلیمانیه اولین بنایی است که با ابعاد بزرگ بر روی پیلوت در ایران ساخته شده است.
کاخ مروارید از دوره پهلوی دوم که سکونتگاه شمس پهلوی بوده و با الهام از معماری ارگانیک و ترکیب المان‌های ایرانی و طبیعی مثل سفره ماهی دریاچه و گنبدهای مروارید گونه و غیره ساخته شده است.
میراث طبیعی البرز از غار یخ‌مراد تا دستکنده‌های صخره‌ای اشتهارد
- به لحاظ میراث طبیعی آثار شاخصی مثل غار یخ‌مراد را داریم که از دوره دوم زمین شناسی برایمان به جای مانده و بیش از ۵۰ میلیون سال قدمت دارد. ۲۰ درخت کهنسال از جمله دو چنار کهنسال ۷۰۰-۸۰۰ ساله برغان، چنار کهنسال در روستای میر طالقان، سرو کهنسال ۱۲۰۰ ساله در روستای تکیه ناوه، غار نمکی در کویر اشتهارد، البته خودِ کویر اشتهارد هم به عنوان یک عارضه میراث طبیعی به ثبت رسیده است. همچنین دستکندهای صخره‌ای در منطقه اشتهارد داریم که در این چشم انداز طبیعی چنین دستکنده‌هایی عجیب است. گسل بزرگ اشتهارد از جوانترین گسل هایی است که شکل گرفته و به نیاکان ما این امکان را داده که از دوره اشکانی سازه هایی را در دل سنگ ایجاد کرده و از آن استفاده کنند.
آیین "عاشورای قدیم" میراث ناملموس البرز
عاشورا قدیم- تنها آیین عاشورایی به تقویم خورشیدی
- در حوزه میراث ناملموس هم استان البرز آثار شاخصی را ثبت کرده است. تعزیه برغان و نذر ریشه که مراسم سمنو پزان و نذر حضرت فاطمه(س) و امام حسین(ع) است. دانش سنتی فرآوری آلو و دانش سنتی بستنی سنتی در برغان را به ثبت ملی رسانده‌ایم.
مراسم عاشورای قدیم روستای مهران تنها مراسم آیینی عاشورایی است که به تاریخ خورشیدی برگزار می شود. فردی به نام ملابابا مهرانی خوابی می بیند و دچار تحول می شود و محاسبه می‌کند که تاریخ شمسی فوت امام حسین چه زمانی بوده و اواخر شهریورماه را در نظر می‌گیرند اما چون شهریورماه مصادف است با برداشت محصول، آخرین جمعه تیرماه هر سال مراسم تعزیه برگزار می‌کنند و چیزی حدود ۱۸۰ سال است که این مراسم در روستای مهران طالقان انجام می شود.
هنرهای دستی از جمله چلنگری، قفل سازی سنتی، ذنوبی گری در فلزکاری از جمله هنرهایی است که مهارت آنها در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
در خوراک‌ها آلو و بستنی برغان، نان‌های سنتی روستای سروِدار و شیرینی به نام" تومَزگِه" داریم که توت خشک و گردو را به شیوه خاصی در هم می کوبند و شیرینی مقوی و خوشمزه‌ای را تولید می‌کنند.
رفوگری سنتی و تقویم طبری هم در فهرست میراث ناملموس ملی ثبت شده‌اند.
ثبت جهانی تپه ازبکی و کاخ مروارید به همت مسؤولان بستگی دارد
از آقای باستانشناس می پرسم کدام آثار البرز ثبت جهانی شده است؟
- هنوز هیچکدام از آثار ثبت جهانی نشده است. ولی دبیرخانه ثبت جهانی محوطه باستانی ازبکی را تشکیل داه‌ایم. اگر همتی در استان باشد می‌توانیم کاخ مروارید را هم وارد پروسه ثبت جهانی کنیم.
محوطه ازبکی در شهرستان نظر آباد- نخستین خشت دست ساز بشر مربوط به ۹ هزار سال پیش در این منطقه کشف شد
برای ثبت جهانی ۱۰ شاخصه وجود دارد که از این تعداد ۶ مورد برای مواریث تاریخی، فرهنگی و ۴ شاخصه مربوط به مواریث طبیعی است و هر اثری بخشی از هر دو شاخصه را داشته باشد به عنوان اثر ترکیبی در بین فهرست یونسکو ثبت می شود. محوطه ازبکی از بین شاخصه‌های فرهنگی ۵ مورد را قطعا دارد؛ هم توالی تاریخی را دارد و هم از نخستین دهکده‌های روستانشینی فلات مرکزی ایران در محوطه ازبکی بوده است. قدیمیترین خشت از یکجانشینی بشر تا کنون در محوطه ازبکی به دست آمده است.
کاخ مروارید هم قابلیت جهانی شدن را دارد. سال گذشته آمریکا ۱۰ بنایی را که توسط فرانک رولد رایت، خالق معماری ارگانیک، طراحی شده را در فهرست میراث جهانی قرارداد. گدر مورد معماری ارگانیک کاخ مروارید ما چرا نباید برای ثبت جهانی این اثر اقدام کنیم؟ با توجه به اینکه کاخ مروارید آسیب بسیار جدی دیده، می توان به عنوان میراثِ در خطر، بودجه مناسبی را برای مرمت این اثر از یونسکو دریافت کرد. اما عزم جدی برای این کار نه از سوی وزارتخانه و نه در استان دیده نمی شود.
کاخ مروارید کرج مربوط به دوره پهلوی بامعماری ارگانیک که تلفیقی ازالمان‌های ایرانی و طبیعی و گنبدهای مروارید گونه است و توسط فرانک رولد رایت طراحی شده است
البته تنها ورود آثار به فهرست جهانی کافی نیست باید فرهنگسازی شود و زیرساخت های لازم در این حوزه فراهم شود.