کاروانسرای شیخعلی خان، میزبان زائران و مقامات سیاسی

کاروانسرای شیخعلی خان زنگنه یکی دیگر از کاروانسراهای ثبت جهانی شده در اصفهان است که در قدیم یک کاروانسرای اعیانی بوده است.

گروه گردشگری خبرگزاری فارس: خستگی راه و سفر در روزگاری نه چندان دور در «کاروانسراهای» بین راهی به در می‌شد. بناهایی که به خاطر موقعیت و امکانات خود محبوب مسافرها و بازرگانان همیشه در راه بودند.

 در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، ۴۵ کاروانسرا از طرف ایران ثبت جهانی شدند. همگی این کاروانسراها ویژگی‌های منحصر به فردی داشتند که حائز ثبت در لیست جهانی شدند.

در سلسله گزارش‌های قبلی، با کاروانسرای گز اصفهان و دیرگچین قم آشنا شدیم. در این قسمت به سراغ کاروانسرای ثبت جهانی شده شیخعلی خان زنگنه که به چاله سیاه هم معروف است، رفته‌ایم.

کاروانسرایی در روستای چاله سیاه

شیخعلی خان یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی اصفهان است که برای دیدن آن باید به شهر میمه سفر کنید و آدرس این کاروانسرا را از روستای چاله سیاه بگیرید. می‌گویند این کاروانسرا بیشتر به خاطر زائرینی که در آن اقامات می‌کردند معروف است و زائران زیادی در آن رفت‌وآمد کرده‌اند. معمار این بنا «استاد طاهر» پسر «استاد رضا اصفهانی» است و چون به دستور شیخ علیخان زنگنه بنا شده است، نام وی را بر او نهاده‌اند. کاروانسرای شیخعلی خان در سال ۱۳۶۵ به عنوان یک اثر ملی ثبت شده است.

بار دیگر اصفهان و صفویه

کاروانسرای شیخعلی خان مربوط به دوران صفویه است و در تاریخ نوشته شده که در این دوران به مسیرها و رفت‌وآمد مسافران اهمیت زیادی داده می‌شده است. دلیل زیاد بودن کاروانسراها در اصفهان هم همین نکته است و اهمیت اقتصادی، ارتباطی و تجاری این منطقه را ثابت می‌کند.

اصفهان برای اتصال به مناطق غربی راه های زیادی داشته که یکی از آن ها از دشت برخوردار بوده است، مسیری که بین اصفهان و شهرهای بروجرد، گلپایگان، کرمانشاه، بغداد، نجف، کربلا و … ارتباط ایجاد می کرد. کاروانسرای شیخ علیخان اولین استراحتگاهی بود که در این مسیر ساخته شد و پس از آن کاروانسراهای صفوی حسنیچه و صفوی مادر شاه ایجاد شدند و در ادامه مسیر به گلپایگان و بروجرد منتهی می شد و از این نقاط به سمت نواحی غربی می‌رفته است.

آنچه درباره کاروانسرای شیخعلی خان در نوشته‌های تاریخی آمده است این کاروانسرا را لوکس و مجلل توصیف کرده‌اند. حتی گروه‌های سیاسی خارجی و مخصوصا اروپایی، قبل از ورود به اصفهان در این کاورانسرا پذیرایی می‌شدند.

از ویژگی‌های منحصر به فرد این کاروانسرا، وجود یک اندرونی حیاط‌ مانند فقط برای استفاده خانم‌هاست. همانطور که گفته شد شیخعلی خان در زمان خود کاروانسرای مجللی بوده است و همین خاطر بناهایی مثل  نانوایی، حجره‌هایی برای اقامت نگهبانان، تالارهای هشت ضلعی، طاقچه‌، رف‌، بخاری‌ و … در اتاق‌ها وجود دارد، امکاناتی که در کاروانسراهای دیگر ایران کمتر ساخته و استفاده می‌شدند.

معماری کاروانسرا

سردر ورودی در بخش جنوبی قرار دارد که طبق کتیبه نصب شده، بنا در سال ۱۰۹۸ هجری قمری ساخته شده است. کتیبه سردر کاروان سرا حاکی از اتمام ساخت آن در سال ۱۰۹۸ است. یک لوح سنگی دیگر در این قسمت حاوی این شعر است: روان بهر تاریخ کلکم نوشت/ ببانی عطا کرد ایزد بهشت. مصراع دوم این بیت نیز به حساب ابجد تاریخ ۱۰۹۸ را نشان می دهد. 

در دو طرف این سردر ۱۲ طاق نما وجود دارد. این سردر ورودی توسط راهرویی به حیاط داخلی ارتباط پیدا می‌کند. دو حیاط هشت ضلعی کوچک در دو طرف سرسرای ورودی و در کناره‌های بنا دیده می‌شود که شباهت زیادی به هم دارند و تنها فرق آن‌ها راه داشتن حیاط جنوبی به سرسرا است. این حیاط‌ها همان مکانی هستند که برای اقامت راحت زنان کاروان در نظر گرفته شده بودند. همانطور که گفته شد شیخعلی خان میزبان زائرین زیادی بوده است و کاروان‌های زیارتی اغلب همراه خود زن و کودک داشته‌اند.

در هر چهار گوشه حیاط بزرگ داخلی بنا اتاق‌هایی با ایوانی گرد در جلوش آنها وجود دارد. یک حیاط هم در قسمت پشتی ساختمان است که محل اقامت افراد مهمتر بوده است.  

جای نگهداری چارپایان در پشت حجره‌های ضلع‌های شمالی، غربی و شرقی بنا بوده است و قناتی که در نزدیکی کاروانسرا بوده است، آب مسافران را تامین می‌کرده است. از دیگر بناهای شیخ علی خان می توان به مسجد و حمامی در نزدیکی قلعه تبرک اشاره نمود. در آن محل، بازار و خانه و باغ و کاخی نیز از آثار وی وجود داشته که امروزه از بین رفته است.

شیخعلی خان در دست مرمت

طبق گفته رئیس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌‌‌دستی شهرستان شاهین‌‌‌شهر و میمه استان اصفهان بعد از ثبت جهانی کاروانسراس سخعلی خان به همراه ۵۳کاروانسرای دیگر در یونسکو کار مرمت و بهره‌‌‌برداری از این بنا به سرمایه‌گذار بخش خصوصی واگذار شده است.

جواد چهرازی آبان سال جاری به رسانه‌ها گفت: مرمت کاروانسرای شیخعلی خان هنوز شروع نشده و طرح آن در مراحل بررسی و تصویب است. این کاروانسرا برای کاربری گردشگری و تبدیل به کاربری اقامتی و پذیرایی به بخش خصوصی واگذار شده است. میراث فرهنگی املاک تحت اختیار خود را مدت‌دار به سرمایه‌گذار خصوصی واگذار می‌کند تا زیر نظارت این نهاد مرمت و از آن بهره‌برداری کند و در آینده سرمایه‌گذار با تمام شدن مهلت قرار‌داد، اثر را به میراث فرهنگی واگذار می‌کند.

پایان پیام/