موزه مردم شناسی و مردان نمکی روایتگر تمدن و غنای هنر ایرانی
زنجان- موزه مردم شناسی و مردان نمکی روایتگر تمدن و غنای هنر ایرانی است. مردانی که از اعماق تاریخ، تمدن و غنای هنر را به نمایش می گذارند.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: معادن نمک چهرآباد در شهر زنجان شش مومیایی را در دل خود جا داده که در حین حفاری و استخراج نمک از این معادن پیدا شدند. نخستین مومیایی کشف شده، جسد نیم‌تنه‌ای با ریش، موی بلند و حلقه گوشواره ای طلا در گوش بود و در اطراف آن مومیایی اشیایی چون تکه سبد، میخ‌های چوبی و طناب‌های گیاهی هم وجود داشت که در حین خاکبرداری در زمستان ۱۳۷۲ از معادن نمک پیدا شد و بعد از کاوش‌های باستان‌شناسی به پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی سازمان میراث فرهنگی فرستاده شد.
کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده تاکنون، حاکی از آن است که در دوره هخامنشی استخراج نمک با حفر تونل‌ها و تالارهای بسیار بزرگ، بدون استفاده از ستون‌های چوبی پشتیبان انجام می‌گرفته و از کلنگ، چکش و احتمالاً قلم‌های فلزی برای کندن صخره‌های نمک، خرد کردن آنها و انتقال نمک‌های خرد شده به داخل کیسه‌های چرمی و احتمالاً کیسه‌های پارچه‌ای استفاده می‌شد.
از طناب‌های بافته شده از الیاف گیاهی و جانوری نیز در بالا کشیدن کیسه‌های نمک از چاه‌ها و تونل‌های عمودی استفاده می‌کردند. برای روشن کردن تونل‌های تاریک و عمیق نیز از سوزاندن روغن در پیه‌سوزهای سفالی بهره می‌گرفتند.
عمارت ذوالفقاری بنایی تاریخی با معماری بومی، در دو طبقه با دیوارهای بلند و سقف‌های لمبه کاری شده با وجود مردان نمکی که بی نظیرترین مومیایی‌ها در دنیا هستند ارزشی مضاعف یافته است.
این مومیایی‌های نمکی با قدمتی چند هزار ساله یادگاری از معدن نمک چهر آبادند همان معدنی که امروزه از نمک آن برای درمان بیماری‌های تنفسی استفاده می‌شود.
تماشای مردان نمکی زنجان پرده از هویت تاریخی زنجان بر می‌دارد، پوشینه های طرحدار رنگی، چاقوی بسته شد به کمر مرد نمکی، پا پوش‌ها و موهای بلند این مومیایی‌ها بیانگر تمدن کهن این سرزمین است.
کاوش‌های باستان‌شناسی انجام یافته تاکنون، حاکی از آن است که در دوره هخامنشی استخراج نمک با حفر تونل‌ها و تالارهای بسیار بزرگ، بدون استفاده از ستون‌های چوبی پشتیبان انجام می‌گرفته و از کلنگ، چکش و احتمالاً قلم‌های فلزی برای کندن صخره‌های نمک، خرد کردن آنها و انتقال نمک‌های خرد شده به داخل کیسه‌های چرمی و احتمالاً کیسه‌های پارچه‌ای استفاده می‌شد.
به همراه مردان نمکی پاپوش‌هایی شبیه چاروق و لباس‌های دارای نقوش کشف شده است که طبق مطالعات صورت گرفته این منسوجات متعلق به دوره هخامنشی و ساسانی بوده است که در بافت آنها از تکنیک‌های متفاوتی در آن دوره استفاده شده است از جنس‌های مختلف مو، پشم و نمدی بوده و وجود نقوش مختلف و طرح‌های زیبا در بافت این پارچه‌ها از ویژگی‌های بارز آنها به شمار می‌رود.
منسوجات و یافته‌های به دست آمده از مردان نمکی چهرآباد شامل دو دوره تاریخی ساسانیان و هخامنشیان است
بر اساس بررسی‌های به عمل آمده منسوجات کشف شده متعلق به ۲ هزار و ۳۵۰ سال قبل بوده است. منسوجات و پارچه‌های به دست آمده از معدن چهرآباد و هنر و ظرافت به کار رفته در این پارچه‌ها نشان از قدمت پارچه بافی و صنعت نساجی در ایران است، منسوجات و یافته‌های به دست آمده از مردان نمکی چهرآباد شامل دو دوره تاریخی ساسانیان و هخامنشیان است.
مجموعه وسایل و اشیایی از معدن نمک چهرآباد استان زنجان کشف شده که بسیار بی نظیر است و این یافته‌ها یکی از مستندات قوی حوزه منسوجات کشور از نوع تاریخی به شمار می‌رود. منسوجات به دست آمده از معدن نمک چهرآباد برای نخستین بار رونمایی شده و به نمایش گذاشته شده است.
تنها لباس بازمانده از دوره هخامنشیان بر تن مردان نمکی
قدمت این منسوجات و ظرافت به کار رفته در بافت آنها بر اهمیت آنها بیش از پیش می‌افزاید که مورد توجه باستان شناسان و کارشناسان این رشته است. تنها لباس بازمانده از دوره هخامنشیان بر تن مردان نمکی بوده است و منسوجات و لباس مردان نمکی از اشیای قابل توجه همراه آنان است.
در کنار تمام اشیا و سفالینه‌هایی که کنار مردان نمکی معدن چهرآباد زنجان یافت شد، منسوجاتی که متعلق به دو دوره ساسانی و هخامنشی بود شگفتی بسیاری از پژوهشگران را بر انگیخته است.
نوع، کیفیت بافت و الیاف به کار رفته در این منسوجات شگفت انگیز است و وجود چنین پارچه‌های ارزشمند و زیبایی نشان دهنده برخورداری مردم آن دوران از فن پیچیده نساجی است.
منسوجات متعلق به مرد نمکی شماره یک متعلق به دوره ساسانی و دارای عمر یک هزار و ۷۵۰ سال و مردان نمکی دو، سه و چهار متعلق به دو هزار و ۳۵۰ سال پیش است.
الیاف به کار رفته در این منسوجات از دو جنس پشم و مو و یا تلفیقی از هر دو است و یکی از بی نظیرترین پارچه‌های قدیمی به همراه مرد نمکی کشف شده است.
مرد نمکی شماره یک متعلق به دوره ساسانی است که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و مردان نمکی دو، سه و چهار را متعلق به عصر هخامنشیان و دارای قدمت دو هزار و ۵۰۰ ساله است.
پس از آنکه نیم پیکره مرد نمکی شماره یک در سال ۱۳۷۲ در معدن نمک چهر آباد به حال خود رها شد تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت تا در پاییز ۱۳۸۳ معدن کاران حین کار با بولدوزر مجدداً با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی‌شده بود.
با جستجوی معدن کاران در میان خاک‌های آشفته، علاوه بر جمع‌آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه‌تکه شده، اشیایی نیز به دست آمد که به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.
بررسی‌های اولیه بر روی بقایای انسانی، که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نام‌گذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میان‌سال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته‌شده است.
از جمله اشیایی که همراه مرد نمکی ۲ یافت شد تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات است از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات اشاره کرد.
کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه‌ای از اشیا موجب ازسرگیری پژوهش‌های باستان‌شناسی در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد
کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه‌ای از اشیا موجب ازسرگیری پژوهش‌های باستان‌شناسی در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد.
سریال مردان نمکی معدن چهر آباد با کشف مرد نمکی جدید همانند مرد نمکی شماره سه در پی باطله برداری در زمستان سال ۸۳ تداوم یافت و به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به‌صورت متلاشی‌شده و تکه‌تکه یافت شد.
بقایای مومیایی یا همان مرد نمکی ۳ شامل استخوان، لباس و قسمت‌هایی از بافت نرم بود که همچون معدنچیان دیگر براثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته‌شده است.
به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرارگرفته بود.
دست‌ها از ناحیه آرنج خم‌شده، دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریباً مشت شده است. پای راست به‌صورت نیمه‌باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت. باوجود شکستگی جمجمه در چند قسمت، دلیل مرگ بر اساس تحقیقات انجام‌یافته توسط دکتر شکوهی با عکس‌برداری سی‌تی‌اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب درنتیجه ریزش تونل‌ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است.
بر اساس تحقیقات انجام‌گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر است. بر گوش‌هایش حلقه‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است.
به همراه این جوان مومیایی‌شده، اشیای جالب‌توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای او بسته‌شده است. از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین طناب‌های گیاهی، یک‌مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی‌سوز سالم دودزده، ۱۱ تکه سفال نیز همراه این جسد یافت شده است.
از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می‌شود. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل‌شده است.
مرد نمکی پنجم در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به‌جز سر بقیه قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرارگرفته بودمرد نمکی پنجم در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به‌جز سر بقیه قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرارگرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی براثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده، کشته و مدفون‌شده است.
برخلاف مومیایی نمکی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی پنجم پوسیده‌شده و از بین رفته و بافت نرم فقط در قسمت‌هایی کوچک از دودست، پاها بخش‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی‌مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن، از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی ۵ است.
پیش از کاوش‌های دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد، بر اساس یافته‌های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیئت حاکمه اقوام سکایی در سده ۸ پیش از میلاد بوده است. اما با کاوش‌های دو فصل اخیر مشخص شد که همه مومیایی‌های مکشوفه از معدن، کارگرانی بودند که درنتیجه ریزش معدن و فروریختن دیواره‌ها و سقف و تونل‌ها کشته و مدفون‌شده‌اند.
بر اساس آزمایش‌ها مشخص شد که مرد نمکی ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمکی ۱، ۲، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است. بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل‌های معدن چهر آباد، دست‌کم دو بار رخ‌داده است.
در حال حاضر به‌استثنای مومیایی نمکی شماره یک که در موزه ملی نگه‌داشته می‌شود، سایر اجساد و اشیای به‌دست‌آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می‌شوند.