هرمزگان؛ چرخش تابوت، نسخه حنابندان قاسم‌

بندرعباس - ایرنا - حجله‌گردانی و رقص تابوت از جمله آیین‌های کهن و دیرینه مردم هرمزگان در ایام محرم است که شاید بتوان این مراسم را به‌دلیل وجود ارزش‌های نمادین، مردم شناسانه و صحنه های زیبایی که به لحاظ اجرا و برقراری ارتباط با مردم بومی را منحصر به فرد دانست. به گزارش ایرنا، تابوت گردانی و حجله گردانی که به آن نخل گردانی هم گفته می‌شود، محرم به‌ عنوان تابوت در حسینیه ها و تکیه ها آماده می‌کنند که اوج گردش و چرخش آن در شب و روز تاسوعا و عاشور است. حرکت چرخش تابوت و حجله به همراه نوای ساز و سنج و دمام و برافراشتن علم ها در روزهای آخر ماه محرم بویژه در شب و روز تاسوعا و عاشور بسیار زیبا بوده و مورد توجه بیشتر مردم بومی استان هرمزگان است. تابوت و حجله در تمامیگ مناطق استان هرمزگان با تفاوت‌هایی اندکی دیده می‌شود اما آنچه درپی آن خواهد آمد گذری‌ است بر شیوه اجرای آن در شهر بندرعباس و میناب، که متاثر از دیگر مناطق و آکنده از همه گونه‌هاست.  رخت پوشی و تزیین تابوت و حجله حجله و تابوت دارای اسکلت و اتاقکی چوبی یا فلزی با ابعادی در حدود یک و نیم در ۲ متر است که قبل از ساخت آن را با آب غسل داده و تطهیر می کنند تا غبار یکساله آن پاک شود؛ سپس مرحله رخت پوشی و تزیین آن آغاز می شود. شاید وجه تمایز عمده در ساخت حجله و تابوت نیز در این قسمت باشد؛ به این صورت که  نمای جانبی تابوت‌ محرابی شکل و بر بالای آن گنبدی قوسی قرار می‌گیرد و رخت‌هایی که بدنه آن را می‌پوشاند، رنگ‌هایی تیره ‌ترند، همچنین به لحاظ نقوش دارای فرم ساده‌تری ‌هستند؛ حال آنکه حجله که به حجله دامادی قاسم بن حسن معروف است، بزرگ‌تر از تابوت و شکلی مکعب مستطیل گونه دارد و رنگ پارچه‌ها شاد، گوناگون و از تزئینات بیشتری برخوردار است.  تابوت را مردانی خاص زیرنظر پیشکسوتان و خادمان اباعبدالله الحسین می‌سازند اما ساخت حجله به طور معمول برعهده زنان است. زنان، هنر خود را در تزئینات سنتی چون گلابتون ‌دوزی و زری‌دوزی برای تزئینات حجله به کار می‌برند، تا در این سوگواری سهمی داشته باشند.  مواد و ابزار ساخت تابوت‌ها و حجله‌ها از نذورات مردمی و عزاداران است که در اختیار متولیان حسینیه ها و تکیه ها قرار می‌گیرند.   پس از رخت بستن و انداختن قالیچه کوچک درون حجله و تابوت، تزئینات آغاز می‌شود، تابوت با آینه های کوچک و برگ درختان بومی منطقه تزئین می‌شود اما تزئینات حجله مختلف بوده و در آن علاوه بر آینه از گُل، گلُاب، گُلدان، گلاب پاش، خلخال و پارچه‌های گلابتون‌دوزی شده استفاده می‌شود.  بر بالای حجله گنبدهایی هرم ‌وار می‌سازند و یک ضلع آن، پرده‌ای به عنوان در دارد؛ اما در تابوت، این در ورودی‌، در ضلع محرابی شکل است  تابوت تا ظهر آماده شده و ساعتی بعد در گرمای هوا بر دوش تنی چند از عزاداران حسینی، در میان تپه‌ها راهی آبادی و روستا می‌شود، تحمل این گرما و این رنج راه، بخشی از سوگواری است.  گفته می شود در قدیم الایام خادمان و متولیان حسینیه ها از روز هفتم محرم تابوت ها(معروف به تابوت امام حسین فزند علی است) را از حسینیه ها بیرون می آورند تا به سوی قدمگاهی که در باور مردم منطقه‌، منسوب به حضرت علی (ع) است‌، ببرند که به اعتقاد اهالی این حرکت، حرکت نمادین فرزند به سوی پدر و دیدار با او است.  به این وسیله آنان که وارث نذر پدران خود هستند، در قدمگاه به کار ساخت تابوت می‌پردازند و این آرزوی دیرینه در دل می‌پرورند که کاش چون قبیله بنی اسد بودند  «قبلیه بنی اسد، نام تیره‌ای از قبایل عرب، از فرزندان اسد بن خُزَیمَه بن مدرکه بود. گفته شده این قبیله پیکر کشته ‌شدگان واقعه عاشورا در سال ۶۱ ه. ق را دفن کرده‌اند. برخی از همسران محمد نیز از همین قبیله بوده‌اند.» از مرحله ساخت و غسل دادن این حجله تا آماده ساختن و حتی این که چه کسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشند، از کجا و چه زمانی به حرکت درآمده و نذوراتی که داده می شود، همه این موارد با آیین ها و شیوه خاصی انجام می شود. رقص حجله  ریتم رقص حجله در میان مینابی‌ها و بندرعباسی‌ها متفاوت است و در میناب رقص حجله پرشی است و تلاش عزاداران براین است تا خود و فرزندانشان را در حین رقص از زیر حجله بگذرانند.  بعد از مدتی حجله را به محل اجرای تعزیه و خیمه‌هایی که به صورت نمادین برپا شده‌اند، می‌برند و با شروع نوحه‌خوانی رقص حجله به پایان می‌رسد. حجله شبیه تابوت است و منسوب به حجله حضرت قاسم است که در شب نهم محرم (تاسوعا) آماده‌ شده و مانند تابوت گردانی دارای مراسم خاصی است؛ به طور معمول در مراسم حنابندان حضرت قاسم آن را به گردش درمی‌آورند. رقص حجله تفسیری آیینی از روایت‌های کربلا است؛ این آیین در مناطقی از بندرعباس، میناب، بخش شمیل و منطقه سیاهو(بندرعباس) اجرا می‌شود.  مراسم تعزیه‌خوانی در سه مجلس اجرا می شود که شامل شهادت وهب که تازه ازدواج کرده و در کربلا به شهادت می‌رسد و دوم در شب عاشورا در تعزیه حنابندان قاسم و سوم در روز عاشورا که حضرت قاسم قصد رفتن به میدان را دارد و پس از شهادت، حجله سیاه‌پوش می‌شود. اما در شب عاشورا بعد از مراسم تعزیه شهادت طفلان زینب(س) و نماز مغرب و عشا مردم حجله را به محلی دورتر از محل برپایی تعزیه یا حسینیه خود می‌برند. مردم حاجتمند طبق سنت سه بار از زیر حجله عبور می‌کنند؛ در روز عاشورا این حجله با خون آن حضرت آغشته می شود. نوحه‌هایی در خصوص شب قتل و وداع شهدای کربلا با اهل بیت (ع) خوانده می‌شود و در مورد ناکامی قاسم بن حسن(ع) با ساز و دهل، چاووش‌خوانی می‌کنند. حنابندان  مراسم حنابندان نیز اگرچه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم فرزند امام حسن(ع) است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب دهم محرم (عاشورا) اجرا می شود. شعرهای سوزناک زنان در کنار حجله که به شکل همسرایی خوانده می شود؛ همراه با تزیین سینی های حنا، شیرینی و شمع و شکلات مراسم را بسیار حزن انگیز می کند. تعزیه شب عاشورا که نسخه حنابندان قاسم است، آغاز می‌گردد و تا نیمه‌های شب به طول می‌انجامد، در برگزاری تعزیه، شبیه قاسم بن حسن(ع ) در برابر حجله نمادین قرار می‌گیرد و در اوج شبیه‌خوانی، زنان سینی‌های حنای نذرهایشان را در برابر شبیه قاسم قرار می‌دهند تا او با اشارتی از سر تبرک، دستی در حنا بزند و زنان سینی‌های خود را پس بگیرند.  زنان و دختران حنای تبرک شده را به همراه شکلاتی که از سر حجله جمع کرده اند، به خانه می برند و براین عقیده هستند که این نذری ها در زمان بیماری روحی و جسمی شفا می دهد. سمبل‌های زیادی در این مراسم می‌توان یافت که رنگ و بوی مراسم ازدواج سنتی است؛ ابزارهای خاص آلات موسیقی در این مراسم دگرگون شده و کاربرد سوگواری پیدا می‌کند؛ آیینه‌کاری و پارچه‌های منقش عجین شدن مراسم محرم با فرهنگ هر منطقه را نشان می‌دهد. اجرای مراسم حنابندان، رخت بران و وصل (حجله) شاهزاده قاسم به صورتی نمادین اجرا می‌شود. تابوت گردانی یا پاتابوتی مراسم تابوت گردانی که به آن پاتابوتی نیز گفته شود، بعضی از حسینیه ها از روز هفتم محرم، تابوتی که به تابوت امام حسین(ع) معروف است را همچون حجله قاسم (ع) با پارچه های رنگین و آیینه کاری و گاه با شمشیر تزیین می کنند و در روز نهم و دهم محرم همراه با عَلَم و نوای (حسین حسین) در محله ها می گردانند و به جمع کردن نذرهای مردمی می پردازند؛ حرکت تابوت بسیار دیدنی است. مردم هرمزگان براساس اعتقاد قلبی و باور و یا نذری  که دارند بر روی تابوت شکلات، پول و نقل و نبات ریخته و حاجت خود را اول با نیت خدا و بعد باور قلبی از امام حسین(ع) و یارانش طلب می کنند. سیاه پوشی تابوت و حجله در غروب روز عاشورا صبح‌گاه عاشورا، هیات سوگواران در شهر به راه می‌افتد، حجله و تابوت نیز در کاروان سمبلیک شبیه‌خوانان که در نقش اسرا بر شترها، شبیه ذوالجناح، شبیه نعش، اطفال، گهواره علی اصغر و اشقیاء هستند، قرار می‌گیرند؛ حرکت کاروان به همراه هیات‌های دیگر، در شهر تا ظهر به طول می‌انجامد تا دوباره به حسینیه بازگردند.  چندی پس از ظهر، تعزیه عاشورا و قتلگاه شروع می‌شود و واقعه نخست، شهادت‌نامه قاسم است؛ با شهید شدن شبیه داماد کربلا، حجله به میدان و نعش نمادین را در آن می‌نهند و با قرار گرفتن حجله در خیمه گاه، اولیا حجله را سیاه پوش می‌کنند.  با شهادت نماد وار هر کدام از شبیه خوانان اولیا، تابوت به شکل سمبل گونه به میدان وارد می‌شود و باز می‌گردد و با اوج واقعه و شهادت شبیه امام حسین(ع)، تابوت برای آخرین بار می‌آید تا نقش اصلی خود را بازی کند و نماد وار در غروب عاشورا پیشاپیش قرار گرفته و خیل عزاداران، بر سر زنان، شمع‌ها را برافروزند و شام غریبان را بسازند. تابوت گردانی در روز عاشورا بعد از پایان مراسم تعزیه خوانی نیز همراه با علم ها و حجله بر دور حسینیه و تکایا چرخانده می شود و پس از آن پارچه ها و آیینه کاری ها را باز کرده و برای سال آینده نگهداری می کنند.  پس از شام غریبان، تابوت و حجله می‌روند تا سال دیگر در نهانخانه حسینیه بمانند.  تابوت و حجله در همه مناطق هرمزگان بویژه در حاشیه شهرها و روستاها با تفاوت های کمی دیده می شود. گفتنی است رقص حجله و تابوت دارای مفاهیم و عناصر متعددی است که ریشه در ظرافت‌ها و نمادهای منحصر به فرد مردم منطقه دارد و درک و گفت و گو در مورد این آیین تفسیری خواهان صرف مدت زمان بسیاری است. با آغاز ماه محرم، آیین های عزای حسینی در مناطق مختلف استان هرمزگان همزمان با سراسر کشور آغاز شده ، آیین هایی که در تلفیق با فرهنگ های بومی و همچنین مهاجرنشین رنگ و بویی دیگر به خود گرفته است. چاووشی خوانی، علم شویی، علم گردانی، علم شمشیری، سینه زنی (واحد)، روضه خوانی، زنجیر زنی، تعزیه خوانی، سنگ زنی(چک چکو)، تابوت گردانی، علم گردانی ، رقص حجله یا حجله گردانی، حنابندان، شیر و کتل، پخش نذورات و مراسم ویژه تاسوعا و عاشورا از جمله آئین های شاخص استان هرمزگان در دهه محرم است. این آیین های سنتی و بومی در هرمزگان سابقه طولانی دارد و مردم این دیار از زمان های دور پایبند به برگزاری آن بوده و همچنان نسل به نسل منتقل شده؛ به طوری که جوانان و نوجوانان برای مشارکت در این مناسبت ها با شور و شوق خاصی شرکت دارند. استان هرمزگان یکهزار و ۶۰۰ هیات مذهبی دارد که در طول سال و مناسب های مختلف مذهبی مشارکت دارند اما در ماه محرم، صفر و رمضان و اعیاد مراسم روضه خوانی، تعزیه خوانی و مداحی رونقش بیشتری به خود می گیرد. رخت پوشی و تزیین تابوت و حجلهرقص حجلهتابوت گردانی یا پاتابوتیسیاه پوشی تابوت و حجله در غروب روز عاشورا