آیین‌های موسیقایی، چاق چاقو یا نغمه‌های صبح عاشورا

شب عاشورا در تمامی شهر‌های استان چهارمحال و بختیاری، شب خواب نیست. شب عاشورا، بویژه جوانتر‌ها تا صبح در مساجد و حسینیه‌ها به سینه زنی و نوحه خوانی مشغول هستند. عاشوراسینه زنی و نوحه خوانیمحرم۱۴۰۱در شهر سامان ساعت ۲ نیمه شب، مراسم چاق چاقو شروع می‌شود... جوانان سنگ و چوب در دست به سمت هیئت می‌روند؛ صدای سنگ‌ها سکوت شب را در هم می‌شکند. زنان و کودکان بر بام‌ها و جلوی درب منازل جمع می‌شوند و همه شهر مملو از غمی سنگین می‌شود و اشک در چشمان همه حلقه میزند. خواندن نوحه با نوای سنج همراهی می‌شود، صدای به هم خوردن سنگ‌ها یا چوب‌ها یکنواخت است، در کنار صدای نواختن سنج و طبل، برای دادن سوز و گداز بیشتری به این مراسم نی نیز نواخته می‌‎شود. در «چاق چاقو» نوحه خاصی خوانده می‌شود و همزمان با خواندن این نوحه عزاداران و شرکت کنندگان دو سنگ یا دو چوب را که در دست گرفته‌اند به همدیگر می‌کوبند. مردان سنگ کوبان می‌روند و با آهنگی حزن آمیز نوحه مخصوصی را به زبان ترکی می‌خوانند:‌ ای خدا گین چالمسن، به گجه سحر، اولماسن گین چالار، طوفان اولار کرب و بلادا قان اولار گین چالار طوفان اولار اصغر بقاز قان اولار‌ای خدا گین چالمسن، گهوارسه بوش قالمسن رباب پریشان اولماسن‌ای خدا گین چالمسن شام غریبان اولماسن،‌ای خدا گین چالمسن زینب پریشان اولماسن این نوحه از دیر باز برای مسن تر‌ها آشناست و اشک‌های آن‌ها را سرازیر می‌کند. نوحه خوان‌های «چاق چاقو» افراد خاصی هستند که در خواندن این نوحه مخصوص تبحر خاصی دارند و با سوز و گداز ویژه‌ای می‌خوانند از جمله نوحه خوان‌های با تبحر می‌توان به مرحوم «ناصر جعفرزاده» اشاره کرد. عشق و ارادت به امام حسین (ع) ریشه در اعماق جان و جهان ما ایرانیان دارد، در هر گوشه از این خاک، به شیوه و آیین خاصی که گاه ریشه در صد‌ها سال دارد در عزای امام شهیدان به سوک می‌نشینند. بیشتر بخوانید بیشتر بخوانیدروایت قرن‌ها سوگواریروایت قرن‌ها سوگواریروایت قرن‌ها سوگواریمردم شهر سامان در استان چهارمحال و بختیاری، پس از روز تاسوعا، بعد از نیمه شب، حدود ساعت یک یا دو بامداد از مساجد و تکیه‌ها به کوچه‌ها و خیابان‌های شهر رفته و عزاداری را با انجام مراسم «چاق چاقو» ادامه می‌دهند. این مراسم تا اذان صبح ادامه دارد. در استان چهار محال و بختیاری پژوهش، مستندسازی و تهیه پرونده و ثبت ۶ اثر فرهنگ عاشورایی در آثار ملی صورت گرفته که یکی از این میراث معنوی ثبت شده مراسم چاق چاقو شهر سامان است. در گذشته این مراسم با نواختن ساز محلی «سرنا» که در سامان به آن «ساز چپی» می‌گویند همراه بوده است. متاسفانه در سال‌های اخیر طبل جای سرنا را گرفته و همین امر این مراسم را از اصالت اصلی خود دور کرده است. تکه سنگ‌های صیقلی و صاف را در گذشته جمع‌آوری کرده و در مراسم چاق چاقو استفاده می‌کردند، اما امروزه بیشتر از تکه چوب‌های صاف تراشیده شده‌ای که در پشت آن‌ها جای انگشت تعبیه شده است استفاده می‌کنند. مراسم «چاق چاقو» به قدری شناخته شده است که از استان‌های اهواز، اصفهان، تهران و شهر‌های چهارمحال و بختیاری ساعت دو شب همه به این مراسم می‌آیند و به تماشای این مراسم می‌نشینند. مردان شهر دو سنگ تخت را در دست می‌گیرند و آن‌ها را با آهنگ خاصی به هم می‌کوبند، قدیم تر‌ها می‌گویند این مراسم یادآور شب عاشورا در زمان امام حسین (ع) است که در آن امام حسین بیعت از یاران خود برمی دارد و از آن‌ها می‌خواهد که هر کسی که نمی‌خواهد بماند می‌تواند برود سپس از فرزندانش می‌خواهد که دو تکه سنگ را به هم بکوبند تا صدای پای اسب کسانی که کربلا را ترک می‌کنند آن‌ها را خجالت زده نکند؛ و براساس روایتی دیگر امام حسین (ع) و یارانشان با کوبیدن سنگ‌ها به هم مانع از رسیدن صدای پای اسبان دشمن می‌شدند تا یارانشان از فراوانی دشمن اطلاع نیابند و امید خود را از دست ندهند. روایت دیگری نیز نقل می‌شود که افراد قبیله بنی اسد، موقعی که برای خاکسپاری شهدای کربلا آمدند در تاریکی هوا به محض یافتن اجساد مطهر شهدا با کوبیدن سنگ‌ها به هم دیگران را باخبر می‌کردند. یکی دیگر از فلسفه این مراسم اینگونه بیان می‌شود که واقعه عاشورا و دفن شهداء آن به قدری با سوز و گداز همراه بود که سنگ‌های بیابان نیز بهم خورده و صدا کردند. شرکت کنندگان به صورت ستونی و با فاصله متغیر چند متری و با پهلو حرکت می‌کنند. معمولا دو صف روبه‌روی یکدیگر قرار می‌گیرند. البته در فواصل مختلف زمانی شرکت کنندگان اندکی نشسته و مراسم را نشسته انجام می‌دهند. قدمت مراسم چاق چاقو به بیش از ۲۵۰ سال می‌رسد و با شماره ۶۲۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. هیئت چاق چاقو تا هوا تاریک است خیابان‌های شهر را طی می‌کند و به مسجد جامع شهر می‌رسد، حالا دیگر جمعیت بسیار زیادی جمع شده است همه با هم نماز صبح می‌خوانند و می‌روند تا باری زیارت عاشورای ظهر عاشورا و حرکت هیئت‌های عزاداری حاضر شوند. چاق چاقو، میراث اجدادمان برای عزاداری در عاشورا استمرادی یکی از بزرگان شهرستان سامان اظهار کرد: مردم سامان با برپایی مراسم چاق چاقو در شب عاشورا ارادت خود را نسبت به امام حسین (ع) عنوان می‌کنند، این مراسم را روزگاری پدرانمان اجرا می‌کردند و امروز به ما رسیده است. var player = videojs('player_430339_16438687',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('fa', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/16438687',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی var player = videojs('player_430339_16438687',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('fa', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/16438687',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی var player = videojs('player_430339_16438687',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('fa', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/16438687',{},function (data) {}); })); var player = videojs('player_430339_16438687',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('fa', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/16438687',{},function (data) {}); }));کد ویدیو دانلود فیلم اصلی کد ویدیودانلود فیلم اصلی دانلودفیلم اصلی فیلم اصلی فیلم اصلی وی با بیان اینکه در چاق چاقو، مردم شب عاشورا از ساعت ۲۱ به تکیه‌ها، حسینیه‌ها و مساجد رفته و به عزاداری می‌پردازند گفت: ساعت ۲ بامداد با صدای نی، سنج، طبل و خواندن نوحه ویژه و صف بندی با کوبیدن چوب یا سنگ، به هم و "یا علی" گفتن به عزاداری در خیابان‌ها و کوچه‌های شهر می‌پردازند و این مراسم به اذان صبح و برگزاری نماز صبح ختم می‌شود. برگزاری چاق چاقو و حزن و اندوهی که شهر را فرا می‌گیردمرضیه روستایی یکی دیگر از شهروندان سامانی اظهار کرد: همه مراسم‌های عاشورا و تاسوعا به یک طرف مراسم چاق چاقو به یک طرف، سوز و گدازی که این مراسم دارد وصف ناشدنی است. وی اضافه کرد: وقتی ساعت ۲ نیمه شب جوانان سنگ و چوب در دست به سمت هیئت چاق چاقو می‌روند، شور و حال عجیبی به مردم دست می‌دهد و همه منتظر هستند تا مراسم برگزار شود، جمعیت جوانان رفته رفته بیشتر و بیشتر می‌شود و صدای سنگ‌ها سکوت شب را در هم می‌شکند. روستایی بیان داشت: زمانی که مردان سنگ‌کوبان راه می‌افتند و با آهنگی حزن‌انگیز نوحه مخصوص این مراسم را به زبان ترکی می‌خوانند، همه شهر مملو می‌شود از غمی سنگین، زنان و کودکان بر بام منازل رفته و یا جلوی درب خانه‌ها می‌ایستند و این مراسم را نظاره می‌کنند و در غم سید و سالار شهیدان اشک می‌ریزند. وی یادآور شد: هیئت‌های چاق چاقو تا هوا تاریک است خیابان‌های شهر را طی کرده و زمانی که به مسجد جامع شهر می‌رسند موذن اذان صبح را داده و نماز جماعت در این مکان اقامه می‌شود. چاق چاقو از بهترین مراسم‌های عزاداری در سراسر کشورجعفرزاده یکی از مداحان سامانی با بیان اینکه اجرای مراسم چاق چاقو و نوحه‌خوانی در این مراسم حس و حال خوبی را برای من به همراه دارد اظهار کرد: به جرات می‌توان گفت این مراسم از بهترین مراسم‌های عزاداری در سراسر کشور است. وی با اشاره به اینکه مراسم چاق چاقو در دیگر استان‌های کشور نیز برگزار می‌شود تاکید کرد:، اما علت اینکه چاق چاقو در شهرستان سامان به ثبت رسیده است و رتبه نخست را دارد این است که سوز و گداز برگزاری آن در سامان بیش از سایر نقاط است و سنگینی اشعار آن در این شهرستان جایگاه نخست را برای استان ما به ارمغان آورده و این مراسم را به نام استان ما به ثبت رسانده است. ابزار و وسایل آیین موسیقایی چاق چاقودو قطعه چوب یا سنگ، نی و نوای دلنواز آن و مجری نوا‌های آیین، طبل‌های بزرگ و کوچک، میکروفون و باند‌های مربوط به آن، علامت عزاداری تزئین شده و پارچه و پرچم نوشته‌های دست مردم از وسایل آیین چاق چاقو است. عکاس: احمد ریاحی دهکردی در شهر فارسان آیین عزاداری با نام سینه کیجه رواج داردفریده احمدی با اشاره به اینکه در شهر فارسان آیین عزاداری با نام سینه کیجه رواج دارد، گفت: در این مراسم افراد سینه‌زن لباس محلی (پیراهن مشکی، دبیت بختیاری، گیوه، دوال یا کمربند میخی و غیره) خود را پوشیده و به صورت دو صف موازی (به شکل کوچه) روبروی یکدیگر قرار می‌گیرند و با خواندن نوحه به شکل خاصی سینه‌زنی می‌کنند. کارشناس میراث فرهنگی افزود: در این سینه‌زنی عزاداران هنگام کوبیدن دست بر سینه، همه با هم خم و به حالت نیم‌خیز می‌شوند (تا جاییکه سر تا بالای زانو رسیده) و سپس هماهنگ با پرش به سمت بالا دو دستی محکم بر سینه می‌کوبند. وی اضافه کرد: این آیین سینه‌زنی به دلیل بهره‌مندی کامل از پوشش محلی و شیوه و نوع اجرا به یک نمایش تراژدی گونه عاشورایی نزدیک است که خود ساختار دراماتیکی دارد. احمدی با بیان اینکه این مراسم به نام سینه چِل چِلی نیز معروف است، ادامه داد: قدمت و سابقه این شیوه عزاداری طبق گفته بزرگان و گذشتگان به بیش از صد سال می‌رسد. نوحه یازهرا با نیت برآورده شدن نیت عزاداران در پایان هر مراسم خوانده می‌شودکارشناس میراث فرهنگی، با اشاره به اینکه در هیأت حضرت رقیه (س) مسجد نو شهرکرد پس از هر عزاداری نوحه یا زهرا خوانده می‌شود، گفت: سابقه خواندن این نوحه باز می‌گردد به سال‌های گذشته که طبق گفته بزرگان و گذشتگان از دیرباز برپا بوده است، این نوحه در پایان عزاداری‌ها به نیت برآورده شدن حاجت حاجتمندان و کسانیکه التماس دعا و نیتی داشته، خوانده می‌شود و حکم ختم مراسم را دارد. وی افزود: متن این نوحه به شرح زیر است: یا زهرا، یا زهرا،‌ای دخت شاه بَطحا                                                              از کَرم کُن روا، حاجات این عزاداران دل غمین را حقِّ نور عینت، سر جدا حسینت، ماهِ مشرقینت                                        بِنما اَدا بر جان خیل مسلمین را حق شاه مردان، آن شَهِ انس و جان،‌ای یار ضعیفان                                     بنما، شفا بر جان کل مسلمین را ما که بی پناهیم، برت رو سیاهیم، جز تو کس نخواهیم                           قسمت نِما آن قبر شاه بی مُعین را یا حسین، یا حسین، یا ابوالفضل، یا ابوالفضل‌                                          ای غریبی که لبِ تشنه بریدن سرت ناله جانسوز، ز داغ علی اکبر پسرت                                                             به لبِ خشک تو آبی پسر سعد نداد با وجودی که بودی ساقی کوثر پدرت                                                        هیچ کافر نکشد، هیچ مسلمان لب خشک تو چه کردی که لب خشک بریدن سرت‌                                                 ای تشنه لب، حسین وای‌ای بی کفن، حسین وای یابن الزهرا (س)، ابی عبدالله (ع)، ابی عبدالله (ع)                                    یابن الزهرا (س) بده مراد همه را، الهی آمین بعضی از مراسم‌ها منحصر به محل و جایگاه خاصی است گرچه مانند این نمونه‌ها در کشور وجود دارد، اما تفاوت‌های زیادی بین آنان موجود است که لازم است هرکدام جداگانه به منظور ارتقای و ترویج فرهنگ عاشورا حفظ و ثبت شوند. امروز جبهه فرهنگی کشور نیازمند حضور نسل جوانی است که به واسطه همین آداب و رسوم خاص شهر‌ها در عزاداری‌های محرم، به هیئات و دسته‌های عزاداری می‌پیوندند، اینگونه است که می‌توان حماسه عاشورا را در تاریخ جاودانه کرد. باشگاه خبرنگاران جوانچهارمحال و بختیاریشهرکرد