راهبرد تاشکند و بیشکک در حل اختلافات مرزی؛ یک بازی با 2 برنده

کارشناس ازبک معتقد است اگرچه ازبکستان در حل اختلافات مرزی با قرقیزستان، زمین‌ بیشتری به این کشور واگذار کرده اما در حقیقت در میدان سیاسی، پیروزی کسب کرده است.

«بختیار ایرگاشف» مدیر مرکز ابتکارات تحقیقاتی "معنا" در تاشکند در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس در بیشکک به بررسی توافقات مرزی قرقیزستان و ازبکستان و دیدار قریب‌الوقوع رؤسای جمهور دو کشور در 26 ژانویه سال جاری پرداخت.

فارس: مفهوم توافقنامه قنبرآباد برای هر دو کشور چیست و چرا این دیدار دولتی که قرار بود در دسامبر 2022 انجام شود به تعویق افتاد؟

ایرگاشف: طبق گزارش‌های رسمی «شوکت میرضیایف» رئیس جمهور ازبکستان مدتی بیمار شد. با این حال، طبق اخبار غیر رسمی که به نظر من درست است، تعویق به این دلیل بود که بحث‌های جدی در جامعه قرقیزستان در این مورد شروع و به تحولات و اعتراضات سیاسی تبدیل شد لذا ازبکستان صبر پیشه کرد.

تاشکند به سادگی به دنبال این بود که ببیند رئیس جمهور قرقیزستان چگونه می‌تواند از این وضعیت خارج شود، آیا آنها می‌توانند افکار عمومی را در مورد مزایای این توافق متقاعد کند. در این شرایط، عجله برای تصویب سند در شرایطی که جامعه به آشوب کشیده شده بود، به معنای افزودن بیش از پیش به آتش بود. بنابراین، تاشکند تصمیم درستی را اتخاذ کرد تا جامعه قرقیزستان آرام شود و سپس آن را امضا کند.

به نظر من این رویکرد عاقلانه و درست است. در بخشی از این بازدید، به احتمال زیاد سران دو جمهوری به مرزبندی و انتقال مخزن قنبرآباد (اندیجان) به ازبکستان پایان خواهند داد. قبل از پاسخ به سوال شما، لازم است نگاهی به سیاست خارجی ازبکستان از زمان روی کار آمدن «شوکت میرضیایف» در سال 2016 داشته باشیم.

در راهبرد جدید سیاست خارجی ازبکستان آمده است که اولویت اصلی سیاست خارجی، منطقه آسیای مرکزی و کشورهای منطقه، یعنی همسایگان آن است. ایجاد روابط همراه با حسن همجواری و مشارکت با کشورهای منطقه آسیای مرکزی به عنوان هدف اصلی سیاست خارجی ازبکستان تعیین شده است. همانطور که می‌بینیم، اهداف اعلام شده اظهارات بی‌اساس نبوده و برنامه‌ای برای وزارت امور خارجه جمهوری ازبکستان است.

با این حال، برای توسعه مشارکت، دوستی و اجرای پروژه‌های منطقه‌ای، ابتدا باید یکی از سخت‌ترین مسائل یعنی تنظیم مرزهای دولتی حل شود. ازبکستان در این موضوع اراده سیاسی نشان داده و امتیازاتی به همسایگان خود داده و ثابت کرد که سیاستش حرف و شعار توخالی نیست. در نتیجه قرقیزستان بر اساس این توافقنامه بیش از 15 هزار هکتار و ازبکستان فقط کمی بیش از 4 هزار هکتار دریافت کرد.

با این حال، تاشکند با این شرایط نه چندان مساعد تنها به منظور بستن این موضوع موافقت کرد، زیرا این موضوع  مدتها مانع توسعه روابط تجاری و اقتصادی بین کشورهای ما شده است. مرزهای نابسامان همیشه بهانه‌ای برای دخالت‌های خارجی و زمینه‌ای برای ایجاد بی ثباتی سیاسی داخلی است. در این راستا، ازبکستان به همگان نشان داد که برای چشم اندازهای مثبت برای توسعه منطقه آماده انجام چه کاری است.

-فارس: «عبدالله عارف‌اف»، نخست وزیر این کشور که در پارلمان جمهوری ازبکستان سخنرانی می‌کرد، گفت که با این توافق، ازبکستان یک پیروزی راهبردی به دست آورد. منظور نخست وزیر چه بود و این پیروزی چیست؟

ایرگاشف: به نظر من وقتی عارف‌اف چنین اظهارنظری کرد، نخست پیروزی اخلاقی و سیاسی ازبکستان را در نظر داشت. اگرچه اگر این "پیروزی" را در کیلومتر و هکتار در نظر بگیریم، ازبکستان سرزمین‌های خود را از دست داده است. این دقیقاً با آنچه قبلاً ذکر کردم، یعنی ایجاد روحیه حسن همجواری در منطقه بر اساس مسیر سیاست خارجی جدید انتخاب شده، مرتبط است.

بنابراین، ازبکستان نشان می‌دهد که آماده تبدیل شدن به یک رهبر در منطقه در حل مسائل کلیدی و حذف "نقاط تنش­‌آفرین" است که مانع توسعه مشترک کشورهای منطقه می‌شود. ازبکستان نشان داده است که می‌تواند برای حل مشکلات جهانی و بلندمدت امتیازاتی بدهد. این دقیقاً معنای راهبردی بودن آن پیروزی است. این راهبرد جدید سیاست خارجی، نه در گفتار، بلکه در عمل نتایج مثبت خود را نشان می‌دهد.

-فارس: این مخزن چه نقشی برای ازبکستان از نظر منافع اقتصادی دارد؟ آیا این به افزایش سطح زیر کشت ازبکستان کمک می‌کند؟

ایرگاشف: اغلب، هنگامی که در مورد مخزن قنبرآباد صحبت می‌شود (در ازبکستان از آن به عنوان اندیجان یاد می‌شود)، احساسات بیشتر از منطق وجود دارد. این مخزن در واقع هیچ اهمیت راهبردی ندارد و حجم آن کوچک است (1.9 کیلومتر مربع).

این مخزن آب کمتر از نیمی از سطح زیر کشت منطقه اندیجان را تامین می‌کرد و یکی از کوچکترین واحدهای اداری منطقه‌ای کشور است.ازبکستان قبلا همین حجم آب را از این مخزن دریافت می‌کرده و اینکه بگوییم این حجم بعد از توافق و انتقال به ازبکستان به نحوی افزایش می‌یابد تا جایی که من مطلع هستم، چنین نیست.

بنابراین، افزایش قابل توجهی در سطح زیر کشت، در اصل، نباید انتظار داشت. در اینجا حداقل حجم‌های قبلی ذخیره آب ذخیره شده وجود دارد و این خوب است.

-فارس: آیا پارلمان جمهوری قرقیزستان پیشنهاد دریافت معادل مترمکعب گاز در ازای یک مخزن را داده است؟ آیا تاشکند با این گزینه موافق است؟

- ایرگاشف: موضوع گاز بسیار پیچیده است زیرا طی دهه‌های گذشته هیچ افزایش جدی در حجم ثابت شده گاز طبیعی در ازبکستان وجود نداشته است. هر سال تولید گاز طبیعی به تدریج کاهش می‌یابد.اگر در سال 1991 بیش از 60 میلیارد متر مکعب گاز تولید می‌شد، در سال 2021 - 52 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید می­‌شود یعنی در طول 30 سال حدود 10 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی کاهش یافته است.

با توجه به اینکه جمعیت ازبکستان هر سال در حال افزایش است (در سال 1991، جمعیت این کشور 20 میلیون نفر و در سال 2022 به بیش از 36 میلیون نفر رسیده است، یعنی 16 میلیون نفر افزایش یافته است) و این به معنای افزایش تقریباً دو برابری تقاضا برای گاز از سوی جمعیت است. به علاوه، اقتصاد و صنعت رو به رشد نیز به حجم جدیدی از سوخت نیاز دارند.

بنابراین، ازبکستان امروز وظیفه خود را نه صادرات گاز، بلکه استفاده کامل از آن برای نیازهای داخلی خود قرار داده است. لذا این طرح که از سوی پارلمان قرقیزستان مطرح شده مبنای جدی ندارد.

-فارس: کنترل قنبرآباد (اندیجان) چگونه می‌تواند بر امنیت غذایی جمهوری ازبکستان تأثیر بگذارد؟

ایرگاشف: کنترل آب در مخزن اندیجان (قنبر آباد) در مقیاس منطقه اندیجان، البته به امنیت غذایی و تضمین دسترسی کشاورزان به آب در منطقه کمک خواهد کرد اما یک بار دیگر تکرار می‌کنم - این فقط می‌تواند به ازبکستان اجازه دهد تا مناطق کاشته شده موجود را که با آب از مخزن اندیجان (قنبر آباد) آبیاری می‌شود، حفظ کند. با این حال، در مقیاس ملی، حجم آبی که از مخزن تامین می‌شود به هیچ وجه نمی‌تواند تأثیری جدی بر روی مسئله‌ای بگذارد.

-فارس: آیا تاشکند پیش بینی اقتصادی برای 5-10 سال آینده در رابطه با منابع آب در آن کشور دارد؟

ایرگاشف: البته پیش بینی‌هایی وجود دارد و اکثراً نامطلوب هستند. اگر 30 سال پیش ازبکستان سالانه بیش از 70 میلیارد متر مکعب آب از حوزه رودخانه سیردریا و آمودریا دریافت می‌کرد، اکنون کمتر از 50 میلیارد متر مکعب آب دریافت می‌کنیم.

این وضعیت حتی بدتر نیز خواهد شد (طبق نتایج مذاکرات عشق آباد در مورد توزیع آب حوضه‌های رودخانه‌های مذکور برای سال 2023، ازبکستان در مجموع 26.9 میلیارد دریافت خواهد کرد).به همین دلیل، تاشکند سیاست بسیار جدی را در زمینه معرفی فناوری‌های صرفه جویی در مصرف آب، به خصوص آبیاری قطره‌ای دنبال می‌کند، زیرا 90 درصد از آب دریافتی صرف آبیاری زمین‌های کاشته شده می‌شود که مصرف زیاد در آنجا وجود دارد.

حدود 50 درصد از آب در کانال‌های اصلی، در مزرعه از دست می‌رود، و به علاوه در هنگام آبیاری به طور غیرمنطقی در خود مزارع استفاده می‌شود.برای کاهش تلفات، در حال حاضر کار برای معرفی فناوری‌های آبیاری جدید، بازسازی و نوسازی تاسیسات آبی، کانال‌های اصلی و درون مزرعه در حال انجام است. این فعالیت‌ها یک اصل کلیدی در کل سیاست کشاورزی ازبکستان در میان مدت و بلند مدت است.

-فارس: به نظر شما قرقیزستان با امضای این قرارداد با ازبکستان چه امتیازاتی را به دست می‌آورد؟

- ایرگاشف: قرقیزستان امروز دو مشکل دارد که حل و فصل مسائل مرزی مورد مناقشه با تاجیکستان و ازبکستان است. در مورد حل و فصل مناطق مورد مناقشه در مرز با ازبکستان، به نظر من، بیشکک به نفع خود تصمیم گرفت.

ابتدا از نظر تاکتیکی با گرفتن زمین‌ها پیروز شد.دوم، از نظر راهبردی، موضوع بسیار مهمی را با یک همسایه بزرگ حل و فصل کرد. به عنوان مثال درگیری بین قرقیزستان و تاجیکستان، می‌بینیم که حل مسائل مرزی ضروری است، نه جنگ. باید راهکاری برای حل مسائل مرزی بر سر میز مذاکره پیدا کرد.درست است، من مطمئن نیستم که دوشنبه، مانند تاشکند، زمین‌های مورد مناقشه را واگذار کند، بنابراین حل این موضوع برای قرقیزستان و تاجیکستان بسیار دشوارتر خواهد بود.

پایان پیام/ح